Pictor in fabula

[[2:Artes imitandi plurimum inter alia commendat, quod earum beneficio non modo desiderium absentium extenuamus, et memoriam defunctorum extendimus, verum etiam quod minacis picturae terrore quandoque incommoda quaedam superamus, quodque picturarum quatuarumque opera legationes frequenter obimus.]] […] Apelles vi tempestatis Alexandriam expulsus, regnante Ptolemæo, cum quo ei non fuerat gratia in comitatu Alexandri, capitale periculum adiit, dum subornato fraude æmulorum plano regio invitatus ad cœnam Regis venit ; indignantique Ptolæmeo, et vocatores suos ostendenti, ut diceret a quo eorum invitatus esset, arrepto carbone exstincto e foculo, imaginem in pariete delineavit, agnoscente vultum plani Rege ex inchoato protinus : Plin. XXXV, 10.

[[2:Praecipuum tamen in hoc motu est, ut fictae pictae res cum ipsius naturae veritate certare videantur, plenae animi, plenae spiritus, plenae veritatis.]] […] Recte Longinus Περὶ ὕψως, §. 19: Τότε ἡ τέχνη τέλειος, ἡνίκ’ ἄν φύσις εἴναι δοκῇ: tunc ars est perfecta, quando natura esse videtur. Intellexit hoc Apelles, equo in certamine picto: etenim arti suae fidens, sed iniquorum hominum judiciis diffidens, ad mutas quadrupedes ab hominibus confugit. Namque ambitu aemulos praevalere sentiens, singulorum picturas inductis equis ostendit: Apellis tantum equo adhinnivere: idque postea semper illius experimentum artis ostentatur, Plin. XXXV, 10. Ælianus var hist. lib. II, cap. 3 ; Val. Max. liv. VIII, cap. 11, de equo tale quid, suppresso tamen pictoris nomine, retulit. Contra vero quoquot minus sidebant se virtutem hanc assecutos, quam longissime picturas suas a veris, quas expresserant, animantium formis removebant. Ὁ ζωγραφήσας τοῦς ἀλεκτρυόνας ἀθλίως, ἐκέλευσε τὸν παῖδα τοῦς ἀληθινοὺς ἀλεκτρύονας ἀποσοβεῖν ἀπωστάτω τοῦ πίνακος : Ille qui misere admodum gallum pinxerat, jussit famulum longe a pictura repellere veros gallos, Plutarch. de discr. adult. & amici.

Dianam pinxit Apelles sacrificantium virginum choro mistam ; quibus videtur vicisse versus Homeri, id ipsum describentis : Plin. XXXV, 10.

[[2:Rectus judex, omissa fama populari, et stultorum consensu excitatis laudibus, nunquam alieno stare judicio, sed suo caute ac moderate uti debet.]] Non sum ex judicibus severissimis, qui omnia ad exactam redigam regulam : multa donanda ingeniis puto: sed donanda vitia, non portenta sunt. Summorum certe artificum operibus inspectis, judicare statim solemus, quidquid aut addideris, aut mutaveris, aut detraxeris, vitiosora et deteriora fore omnia: et si forte praeclari alioquin artifices, sui nonnunquam parum memores, fervidi viribus ingenii nimis intemperanter abuti videbuntur, nostrum erit vel maxime tunc meminisse, nullum sine venia placere ingenium: magnis quoque atque excellentibus naturis nihil esse difficilius, quam ut ingenitam exultantium ingeniorum lasciviam coerceant. Quibusvis certe erroribus veniam denegare, humanitatem est exuere. Horatius in Arte: Quandoque bonus dormitat Homerus. [...] Nam et in ratione conviviorum, quamvis a plerisque cibis singuli temperemus, totam tamen cœnam laudare omnes solemus: nec ea quæ stomachus noster recusat, adimunt gratiam illis a quibus capitur, Plin. Jun. Lib. II, epist. 5. [[2:Quidam non suum sequuntur judicium, sed autoritati aliorum parent: id habent rarum, quod ab iis, quos probant, judicatum vident.]] Judicandum ergo, et quidem persevere: quoniam suo quemque judicio res probare aut improbare oporteat, non pendere ex alterius vultu ac nutu, nec alieni momentis animi circumagi. Caeterum in ipsa illa judicii nostri severitate sanum hoc circumspectae moderationis temperamentum tenebimus, ne forte aliis praecipites nimis, ac judicii nostri plus justo prodigi fuisse videamur. Megabyzus certe frigida parum intellectae artis censura, jocularium in malum incidit: de quo vide Ælianum var. Hist. Lib. 11, cap. 2. Frequenter enim inconsulte judicantes in exquisitissimis summorum artificum operibus carpunt quaedam ut tumida, quae prudentioribus sublimia videntur; ut tarda, quae recte sentientibus cauta judicantur; ut improba, quae sobrie judicantibus audentia sunt; ut nimia, quae rectis judiciis plena putantur; ut humilia et depressa, quae placida potius ac plana rectus judex dixerit, tanquam quae tenore quieto compositoque formata gratiam habeant leniter lapsorum. 

[[4:suit Protogène et Démétrius]] Alexander quoque Magnus in officinam Apellis ventitabat ; quamquam ei honorem clariore praebuerit exemplo. Namque cum dilectam sibi e pallacis suis praecipue, nomine Pancaspen, nudam pingi ob admirationem formae ab Apelle jussisset eumque, dum paret, captum amore sensisset, dono dedit ei, magnus animo, major imperio sui nec minor hoc facto quam victoria alia, quia ipse se vicit, nec torum tantum suum, sed etiam adfectum donavit artifici, ne dilectae quidem respectu motus, cum modo regis ea fuisset, modo pictoris esset, Plin. XXXV, 10. Ex eo quoque quem artibus hisce honorem idem Rex habuit, processit quod imaginem suam, quo certior posteris proderetur, noluit a multis artificibus uulgo contaminari, sed edixit uniuerso orbi suo, ne quis effigiem regis temere adsimularet aere? colore, caelamine, quin saepe solus eam Polycletus aere duceret, solus Apelles coloribus deliniaret, solus Pyrgoteles caelamine excuderet; praeter hos tris multo nobilissimos in suis artificiis si quis uspiam reperiretur alius sanctissimae imagini regis manus admolitus, haud secus in eum quam in sacrilegum uindicaturum. Eo igitur omnium metu factum, solus Alexander ut ubique imaginum simillimus esset, utique omnibus statuis et tabulis et toreumatis idem uigor acerrimi bellatoris, idem ingenium maximi honoris, eadem forma uiridis iuuentae, eadem gratia relicinae frontis cerneretur, Apulejus in Floridis. In transitu interim hic nota Caesarem Augustum eandem scriptoribus dixisse legem, quam Alexander jam olim dixerat artificibus. Augustus Caesar, inquit Svetonius, recitantes et benigne et patienter audivit; nec tantum carmina et historias, sed et orationes et dialogos. Componi tamen aliquid de se, nisi et serio, et a praestantissimis offendebatur, admonebatque praetores, ne paterentur nomen suum commissionibus obsolefieri.

Nunquam certe de bono pictore, aut non bono, doctis hominibus cum populo dissensio fuit. Etenim necesse est, qui ita pingat, ut a multitudine probetur, eundem et doctis probari. Vulgo homines egregia summorum artificum opera intuentes, quid efficiatur sentiunt, docti vero insuper etiam cur id efficiatur intelligunt. De populo si quem olim ita rogavisses, Quis est in arte consummatissimus ? in Apelle et Protogene aut dubitaret aut hunc alius, illum alius diceret. Nemone Pamphilum, tam suavem, tam bellum, tam speciosum artificem his anteferendum putat ? nemo profecto. Id enim ipsum est summi artificis, summum artificem populo videri. Tu artifex, quid quaeris amplius ? delectatur spectans multitudo, ducitur pictura, gaudet, dolet, ridet, miratur, et, pictura quosvis affectus inspirante, ad misericordiam aut odium inducitur. Quid habes quod disputes ? Quid est quod exspectetur docti alicujus sententia? Quod enim probat multitudo, hoc idem doctis probandum est. Denique, hoc specimen est popularis judicii, in quo nunquam fuit populo cum doctis intelligentibusque dissensio. His quam simillima fusius prosequitur Tullius de claris oratoribus. [etc.]

Ille demum in id quod quærimus, aut ei proximum, poterit evadere, qui ante discet recte pingere, quam cito. Quisquis contra pinxisse quam pingere maluerit, nihil ei pro spe continget, neque alium circulatoriæ jactationis fructum reportabit, quam inane stolidorum spectatorum gaudium, et, quæ magnos quoque profectus frequenter perdidit, arrogantem de se persuasionem, contemptum adhæc operis, inverecundam frontem, et consuetudinem pessime faciendi. Ζωγράφος ἄθλιος Ἀπελλῆ δεῖξας εἰκόνα, ταύτην (ἔφη) νῦν γέγραψα· ὁ δὲ, Καὶ ἢν μὴ λέγης (εἶπεν) οἶδα ὅτι ταχὺ γέγραπται· θαυμάζω δὲ πῶς οὐχὶ τοιαύτας πλείους γέγραφας : Ineptissimus quidam pictor ostendens Apelli imaginem a se pictam, Hanc, inquit, subito pinxi : ille vero, etiam te tacente, inquit, festinanter pictam esse video: mirror tamen cur non plures istiusmodi pinxeris, Plutarch. De Instit. liberorum. [[4:suite: Zeuxis et Agatharcos]]

Apelli fuit perpetua consuetudo, numquam tam occupatam diem agendi, ut non lineam ducendo exerceret artem ; quod ab eo in proverbium venit, Plinius ibidem. Vbi etiam discas, Apellem ex quotidiano hoc lineas ducendi exercitio palmam praeripuisse Protogeni in celeberrimo subtilium linearum certamine. Scitum inter Protogenen et eum quod accidit, inquit Plinius. Ille Rhodi vivebat ; quo cum Apelles adnavigasset, avidus cognoscendi opera ejus fama tantum sibi cogniti, continuo officinam petiit. Aberat ipse ; sed tabulam magnæ amplitudinis in machina aptatam, anus una custodiebat. Hæc Protogenem foris esse respondit ; interrogavitque, a quo quaesitum diceret. Ab hoc, inquit Apelles ; arreptoque penicillo lineam ex colore duxit summæ tenuitatis per tabulam. Reverso Protogeni, quæ gesta erant, anus indicavit. Ferunt artificem protinus, contemplatum subtilitatem, dixisse Apellen venisse : non cadere in alium tam absolutum opus : ipsumque tunc alio colore tenuiorem lineam in ipsa illa duxisse : praecepisse abeuntemque, si redisset ille, ostenderet, adiceretque hunc esse quem quaereret. Atque ita evenit. Revertitur enim Apelles ; sed vinci erubescens, tertio colore lineas secuit, nullum relinquens amplius subtilitati locum. At Protogenes victum se confessus, in portum devolavit, hospitem quaerens. Placuitque sic eam tabulam posteris trade, omnium quidem, sed artificum præcipuo miraculo. Consumptam eam priore incendio domus Caesaris in Palatio, avide ante a nobis spectatam, spatiosore amplitudine nihil aliud continentem, quam lineas visum effugientes, inter egregia multorum opera inani simile, et eo ipso allicientem, omnique opere nobiliorem. Non latet me, quam multi passim Pliniani hujus loci longe aliam faciant mentem ; minime tamen movent ut verba haec aliter accipienda putem, quam de nudo linearum suspense manu subtilissime ductarum certamine : de quo alibi.

[[2:Artificum antiquissimi non modo ipsi veram artis vim sine ullo pigmentorum fuco exercebant, sed alios quoque opera sua pretiosis coloribus praelinentes ad priscam simplicitatem sollicite revocabant.]] Antiqui melioris notae pictores constanter tenebant hanc sectam, et aliam insistentibus viam minime parcebant : corruptum etiam atque omnibus vitiis fractum pingendi genus, eoque perniciosus, quod abundaret dulcibus vitiis, revocare ad severiora judicia contendebant. Ἀπελλῆς ὁ ζωγράφος, θεασάμενος τινα τῶν μαθητῶν Ἑλένην ὀνόματι πολύχρυσον γράψαντα· ὦ μειράκιον, εἴπεν, μὴ δυνάμενος γράψαι καλήν, πλουσίαν πεποίηκας. Apelles pictor cum vidisset quendam ex suis discipulis pinxisse Helenam multo auro ornatam : O adolescens, inquit, cum non posses pingere pulchram, fecisti divitem, Clemens Alexandr. lib. II Paedag. cap. 12. Nequaquam tamen obstare potuerunt, quo minus imperiti specie quadam nitoris ducti, delicatam posteriorum pictorum socordiam resupina voluptate probarent, cum passim jam quae fortia, si licuisset, futura erant, ut dura mollirent ; et habitum ipsum artis virilem, atque illam vim stricte robusteque pingendi, tenera quadam fucatae venustatis cute operirent ; dumque laevia essent ac nitida, quantum valerent, nihil interesse arbitrarentur. Sed mihi naturam intuenti, inquit Quintil. V, 12, nemo non vir spadone formosior erit : nec tam aversa unquam ab opere suo videbitur providentia, ut debilitas inter optima inventa sit: nec id ferro speciosum fieri putabo, quod, si nasceretur, monstrum erat. Libidinem juvet ipsum effeminate sexus mendacium: numquam tamen hoc contingent malis moribus regnum, ut, si qua pretiosa fecit, fecerit et bona. Et rursus lib. XII, cap. 10 : In eo, qui se non ad luxuriam ac libidinem referet, eadem speciosiora quoque, quae honestiora. Περιεργίαν οἶμαι πάμπολυ διαφέρειν καθαριτητος : Existimo permultum interesse inter supervacuum cultum et munditiem. Vide Plutarch. Sympos. Problem. VI, 7.

[[2:Pictores quidvis imitantur]]. Theophylactus etiam Simocatus epistola 37 : Οἱ ζωγράφοι τοσαῦτα πλαστουργοῦσι τοῖς πίναξιν, ὅσα πράττειν ἡ φύσις οὐ δύναται : Pictores talia per tabulas effingunt, quae natura facere non potest. Plinius libro XXXV, cap. 10 : Pinxit Apelles et quae pingi non possunt, tonitrua, fulgetra, fulguraque ; Bronten, Astrapen, Ceraunobolon appelant.

[sommaire, p. 124] §7. Quemadmodum igitur minime sunt excusandi, qui nimium opera sua praecipitant, ita quoque moleste ac fastidiose pingentes, detrimentosae tarditatis crimen effugere nequeunt. Nesciunt quod bene cesserat relinquere, et minima quaeque momenta foecundissimae artis importuna sedulitate calumniantes, varietatis commendationem inter tam delicatas epulas praepostere quaerunt ex embammate. [[2:Merentur hic reprehensionem, quotquot operum suorum brevitatem et copiam lenta severaque censura maligne prorsus excindunt.]] Abunde nunc de iis egimus, quorum festinatio temeritatis crimine laborat : restat ut attingamus etiam eos, quorum nimia cura tarditatis notam subit. Neque enim a praecipiti temerariae festinationis cursu candidatos artis eo inhibui, ut aliquousque jam progressos ad infelicem calumniandi se poenam rursus alligarem. Nam quomodo quaeso tantae arti tandem aliquando sufficient, qui singulis partibus ejus insenescunt ? Cessator esse noli, inquit Cicero ad Quintum fratrem libro III, epist. 6, et illud γνῶθι σεαυτὸν, noli putare ad arrogantiam minuendam solum esse dictum, verum etiam ut bona notit, sicuti ait L. Crassus apud Tullium, libro tertio de Oratore. Plurimum interim obest anxius limae labor et mora. Finem hunc spectabit artifex, ut videatur optumum argumentum optume expressisse : et abunde pinxit bene, qui materiae satisfecit : Quintil. XX, 9. Quicquid in suo genere satis effectum est, valet, Quintil. VIII, 3. Peritus artifex, si qua

Desperat tractata nitescere posse, relinquit [[1:Horat. De arte]].

Maximamque in eo semper curam ponit, ne curam fassus incidat in κακοζηλìaν ὑπερβαινόντων τὸν μέτρον τῆς μιμήσεως καὶ πέρα οὐ δέοντος ἑπιτεινόντων: Pravam affectationem imitationis modum transgreientium, et aequo vehementius eam intendentium, Lucian. de Staltatione. Neve Nimia contra se calumina vetum sanguinem perdat, Quintil. X, 1. Etenim in augustissimis accuratae artis operibus, Ὥσπερ ἐν τοῖς ἄγαν πλούτοις, εἴναι τι χρὴ καὶ παρολιγωρούμενον, Quemadmodum in nimiis divitiis, necesse est aliquid ferme negligi, Dionys. Longinus Πέρι ὕψους, §29. Negligentia quaedam appareat, et habebit pictura quandam ex illa vitii similitudine gratiam : ut in cibis interim acor ipse jucundus est. Quibusdam tamen nullus finis calumniandi est, et cum singulis pene lineis commorandi, qui etiam cum optima sint reperta, quaerunt aliquid quod sit melius ; neque intelligunt κακόζηλον [[1:Perversa affectationis fœditate notabile]] esse, quicquid est ultra virtutem ; quoties ingenium judicio caret, et specie boni fallitur ; omnium in arte vitiorum pessimum ; nam caetera cum vitentur, hoc petitur, Quint. VIII, 3. Sunt ergo quibus nihil sit satis ; omnia mutare, omnia aliter formare, quam occurrerit, volunt : increduli quidam et de ingenio suo pessime meriti, qui diligentiam putant, facere sibi operis difficultatem. Nec promptum est dicere, utros peccare validius putem, quibus omnia sua placent, an quibus nihil. Accidit enim etiam generosis adolescentibus frequenter, ut labore consumantur, et in corporem usque descendant nimia bene faciendi cupiditate. Ita se res habet : curandum quidem est ut quam optime faciamus, faciendum tamen pro facultate. Ad profectum enim opus est studio, non indignatione. Quare, si ferat flatus, danda sunt vela : et aliquando sequemur affectus, in quibus fere plus calor, quam diligentia valet : dummodo nos indulgentia illa non fallat. Omnia enim nostra nobis, dum nascuntur, placent. Quintil. X, 3.

II, 11, 8 [sommaire, p. 124] : §8. Ratio tamen emendationis videtur subinde brevem aliquam moram postulare : non tantum ut ad limam asperiorem revocemus ea quae nobis subito calore et quadam festinandi voluptate effluxerant, verum etiam ut intentionem fatigatam qualicunque interstitione reparemus.

II, 11, 9 [sommaire, p. 124] : §9. In operibus nostris interdum (quod et in summa fermium ubertate rustici falce compescunt) inest luxuries quaedam stilo depascenda. Fidelius tamen feliciusque defunguntur hac cura, qui opera sua post aliquam intercapedinem, veluti aliena aut nova, retractant.

II, 11, 10 : [sommaire, p. 124] §10. Inter praecipitem concitae festinationis impetum et pigrum languidae cunctationis torporem, medio quodam ac maxime laudabili temperamento non male consulunt arti, quotquot vitatis omnibus nobilissimae artis compendiis, ex praescripto impt. Augusti lente sibi festinandum esse cogitant.

Pictores olim ad Laïdem consertim cursitare solebant, pectus atque ubera bellissimi corporis delineaturi; eamque ob id ipsum, vix dum adultam, magno in pretio habuit Apelles ; qui etiam nobilem illam Venerem anadyomenen pinxit ad exemplum Phrynes apud Eleusinem Neptuni feriis mare ingressae, capillo passo, depositis vestibus: Athenaeus libro XIII. Quamquam Plin. libro XXXV, cap. 10, ad exemplum Campaspes pellicis Alexandri magni pictam tradat Venerem illam e mari emergentem. Testatur etiam Clemens Alexandrinus in Protreptico, imagines Veneris a pictoribus Phrynes formam, quamdiu ea accuratissimam Alcibiadis formam effictos.

[[2:Minime fucata simplicitas antiquæ artis mire provexit artem]] Artis ipsius simplicitas. Μεγάλας ποιοῦσι τὰς τέχνας, οὐχ οἱ τολμῶντες ἀλαζονέυεσθαι περὶ αὐτῶν, ἀλλ’οἵ τινες ἄν, ὅσον ἔνεστιν ἐν ἑκάστῃ, τοῦτο ἐξευρεῖν δυνηθῶσιν : Artibus auctoritatem conciliant, non qui multa insolenter de iis jactare audent, sed qui id eruere ac proferre possunt, quod in unaquaque continetur, Isocrates contra Sophistas. Vnumquodque genus cum caste pudiceque ornatur, fit illustrius ; cum fucatur atque prælinitur, fit præstigiosum, A. Gellius, noc. Attic. VII, 14. Nec aliunde amior lues artis, quam ex attonita quorundam persuasione, qui prodesse nisi pretiosa non putant. Sed hæc est omni in re animorum conditio, ut a necessariis orsa primo, cuncta pervenerint ad nimium, Plin. XXXVI, 4. Vbi quidam vetus Codex Vossianus ; Hæc est in omni re animorum conditio, ut a necessariis orsa primum acta pervenerint ad nimium. Vnde scribo : Hæc est in omni re animorum conditio, ut a necessariis orsa primum, aucta pervenerint ad nimium. Quatuor coloribus solis immortalia illa opera fecere, ex albis melino, ex silaceis Attico, ex rubris Sinopide Pontica, ex nigris atramento, Apelles, Echion [[1:Etion, codex Vossii notæ optimæ. Vide Catalog. Artif. In Echion Pictor]], Melanthius, Nicomachus, clarissimi pictores, cum tabulæ eorum singulæ oppidorum venirent opibus. Nunc, et purpuris in parietes migrantibus, et India conferente fluminum suorum limum, et draconum et elephantorum saniem, nulla nobilis pictura est. Omnia ergo tunc meliora fuere, cum minor copia. Ita est : quoniam rerum, non animi pretiis excubatur, Plin. XXXV, 7. Quare vincat veritatem ratio falsa, non erit alienum exponere. Quod enim antiqui insumentes laborem et industriam probare contendebant artibus, id nunc coloribus et eorum eleganti specie consequuntur ; et quam subtilitas artificis adjiciebat operibus autoritatem, nunc dominicus sumptus efficit ne desideretur. Quis enim antiquorum, non, uti medicamento, minio parce videtur usus esse ? At nunc passim plerumque toti parietes inducuntur. Accedit huc chrysocolla, ostrum, armenium. Hæc vero cum inducuntur, etsi non ab arte sunt posita, fulgentes tame oculorum reddunt visus ; et ideo, quod pretiosa sunt, legibus excipiuntur, ut a domnio, non a redemptore, repræsententur, Vitruvius, lib. VII, cap. I. Dicemus de pictura, arte quondam nobili, tunc cum expeteretur a regibus populisque, et illos nobilitante quos esset dignata posteris tradere ; nunc vero in totum marmoribus pulsa, jam quidem et auro : nec tantum ut parietes toti operiantur, verum et interraso marmore, vermiculatis ad effigies rerum et animalium crustis. Non placent jam abaci [[1:Abacina spacia montis, habet optimæ notæ codex Vossianus]], nec spatia montis in cubiculo delitentia : cœpimus et lapidem [[1:Lapide, idem codex]] pingere. Hoc Claudii principatu inventum. Neronis vero, maculas quæ non essent in crustis inserendo unitatem variare ; ut ovatus esset Numidicus, ut purpura distingueretur Sinnadicus, qualiter illos nasci optarent [[1:Optassent, ibidem]] deliciæ. Montium hæc subsidia deficientium : nec cessat luxuria id agere, ut quam plurimum incendiis perdat, Plinius, lib. XXXV, cap. I. Postquam altæ securæ pacis mala in Republica invaluere, picturæ quoque dignatio imminuta est, et marmoris ac ligni maculis pretium accessit ; vide Plin. XXXVI, 6. Tertullianus quoque de Pallio, Plus togæ, inquit, læsere, Rempublicam, quam loricæ. M. Tullius quingentis millibus nummum orbem citri emit : quæ bis tantum Asinius Fallus pro mensa ejusdem Mauritaniæ numerat. Hem, quantis facultatibus æstimavere ligneas maculas !

Neve sperata forte gloria exciderent, Pingendi fingendique conditores inscripserunt absoluta opera, et illa quoque quae mirando non satiamur, pendenti titulo : ut, [[1:Vide Angeli Politiani Miscellaneorum Centuriam I, cap. 47.]]Apelles faciebat, aut Policletus : tamquam inchoata semper arte et imperfecta, ut contra judiciorum varietates superesset artifici regressus ad veniam, velut emendaturo quidquid desideraretur, si non esset interceptus. Quare plenum verecundiae illud est, quod omnia opera tanquam novissima inscripsere, et tanquam singulis fato adempti. Tria non amplius, ut opinor, absolute traduntur inscripta ; Apelles fecit, quae suis locis reddam : quo apparuit summam artis securitatem autori placuisse ; et ob id magna invidia fuere omnia ea, Plinius in præfatione ardui operis. Quod autem cura gloriæ tam anxia bene cesserit iis, docet idem Plinius XXXV, 11 : Illud vero per quam rarum ac memoria dignum, inquit, etiam suprema opera artificum inperfectasque tabulas, sicut Irim Aristidis, Tyndaridas Nicomachi, Mediam Timomachi, et Venerem Apellis, in majori admiratione esse, quam perfecta. Quippe in iis lineamenta reliqua, ipsæque cogitationes artificum spectantur : atque in lenocinio commendationis dolor est manus, cum id ageret, exstinctae desiderantur. Ad quæ postrema senioris Plinii verba mire facit hic junioris Plinii locus lib. V, epist. 5 : Mihi videtur acerba semper, inquit, et immatura mors eorum, qui immortale aliquid parant. Nam qui voluptatibus dediti, quasi in diem vivunt, vivendi causas quotidie finiunt: qui vero posteros cogitant, et memoriam sui operibus extendunt, his nulla mors non repentina est, ut quae semper inchoatum aliquid abrumpat. Verba denique Tullii, mortem eximii artificis justa querimonia prosequentis, non videntur multum abludere ab iis quæ attulimus: Quis nostrum tam animo agresti ac duro fuit, inquit Cicero [[1:Pro Archia Poëta]], ut Roscii morte nuper non commoveretur ? Qui cum esset senex mortuus, tamen, propter excellentem artem ac venustatem, videbatur omnino mori non debuisse. Ergo ille corporis motu tantum sibi amorem conciliaverit a nobis; nos animorum incredibiles motus celeritatemque negligemus ? Illud interim hic in transitu minime praeterundum, quod cum perennae spem gloriae summis olim artificibus calcar subdidisse contendimus, de solida veraque gloria id volumus intelligi; minime vero de caduca falsaque ejus umbra, quam aviditate mira captare solent artifices vanae tantum ostentationi inservientes. Etenim dum praepropere nimis ad finem gloriae laudisque tendunt, omnes pingendi artes, perversa quadam ambtione ducti, statim aperire satagunt, ornatum omnem frivolo imprimis ac scenico more confestim exponere gestiunt, et quicquid uspiam nitidum, jucundum, elaboratum, velut institores quidam artis intuendum atque oculis pene pertrectandum exhibere student: nam eventum ad suam ipsorum, non ad artis gloriam referunt. Sed tam contumeliosos in se, invicem ars ridet, Quintil. X, 7. Dumque videri volunt imperitis periti, peritis imperiti videntur. Τὸ τοῖς πολλοῖς ἀρέσκειν, τοῖς σοφοῖς ἐστιν ἀπαρέσκειν : Multis placere, est sapientibus displicere, Plutarch. de Educat. liberorum.

[[4: suit Parrhasios et Socrate]] [[1:Quomodo vivam variorum affectuum vim in opera sua commodissime transfundant artifices]] […] Et quam multa hujus generis suppeditat nobis Naturalis Historiae scriptor ? Aristides Thebanus omnium primus animum pinxit, et sensus hominis expressit, quae vocant Graeci ἤθη, item perturbationes. Hujus pictura est, oppido capto ad matris morientis ex volnere mammam adrepens infans : intellegiturque sentire mater et timere, ne emortuo e lacte sanguinem lambat, Plin. XXXV. 10.[[6:S’ensuit un florilège de citations de Pline.]]

[[2:Egregia summorum artificum opera quam plurimo passim vendebantur, et sæpe supra omnem taxationem erant.]] Insana adhaec tabularum statuarumque pretia, quid aliud quam venerationem artibus olim praestitam produnt ? Apelles certe, cum pinxisset Alexandrum Magnum fulmen tenentem, in templo Ephesiae Dianae, viginti talentis auri, manupretium ejus tabulae, in nummo aureo mensura accepit, non numero: Plin. XXXV, 10. In confesso est Bularchi Pictoris tabulam a Candaule rege Lydiae repensam auro ; tanta jam dignatio picturae erat : Plin. XXXV, 8. L. Mummius, cum in praeda vendenda rex Attalus sec mill. sertertium emisset Aristidis tabulam, pretium miratus, suspicatusque aliquid in ea virtutis, quod ipse nesciret, revocavit tabulam, Attalo multum querente : Plin. XXXV, 10. Et mox ibidem : In arte tantum valuit, ut Attalus rex unam tabulam ejus centum talentis emisse tradatur. De hac ipsa tabula est et illud ejusdem Plinii lib. VII, cap. 38 : Aristidis Thebani pictoris unam tabulam centum talentis Attalus rex licitatus est.

Verumtamen, cum in eximiis præstantium Artificium operibus non tam ipsa pulchritudo teneat oculos, quam felix quædam audacia Artis Naturam ipsam in certamen quasi provocantis, usu quoque venire solet, ut non pulchrarum modo rerum, sed et turpium apta imitatio mentem humanam oblectet ac reficiat. Ἔστι γὰρ φιλοθέωρον τὸ ζῶον ὁ ἄνθρωπος : Est homo animal spectandi cupidum, Arriani Epict. Lib. I, cap. 29. Γεγραμμήνην σαῦραν ἢ πίθηκον ἢ Θερσίτου πρόσωπον ἰδόντες ἡδόμεθα καὶ θαυμάζομεν, οὐχ ὡς καλὸν, ἄλλ’ ὡς ὅμοιον. Οὐσία μὲν γὰρ οὐ δύναται καλὸν γενέσθαι τὸ ἀισχρόν· ἡ δὲ μίμησις, ἄν τε πέρι φαῦλον ἄν τε πέρι χρηστὸν ἐφίκηται τῆς ὁμοιότητος, ἐπαινεῖται. Pictam lacertam, aut simiam, aut Thersitæ facies videntes, delectamur et miramur ; non pulchritudinis, sed similitudinis causa. Suapte enim natura id quod turpe est, pulchrum fieri non potest : imitatio autem, sive pulchræ sive turpis rei similitudinem exprimat, laudatur, Plutarch. de aud. Poëtis. Vide quoque eundem Plutarch. Symposiacon lib. V, quæst. I, ubi præclare admodum super hæc ipsa re disputat, nec non pluribus exemplis illustrat.

[[4:suit origines de la peinture]] Testantur etiam scriptores alii non ignobiles, cunctas ante Daedalum statuas conniventibus oculis, pedibus cunctis, brachiis in latera demissis, statut rigido ac prorsus inconcinno factitatas fuisse.

[[2:Artes imitandi plurimum inter alia commendat, quod earum beneficio non modo desiderium absentium extenuamus, et memoriam defunctorum extendimus, verum etiam quod minacis picturae terrore quandoque incommoda quaedam superamus, quodque picturarum statuarumque opera legationes frequenter obimus.]] […] Expressit hoc ipsum Plinius Junior, lib. 11, epist. 7 : Amavi consummatissimum juvenem, inquit, tam ardenter, quam nunc impatienter requiro. Erit ergo pergratum mihi effigiem ejus subinde intueri, subinde respicere, sub hac consistere, præter hanc commeare. Etenim si defunctorum imagines domi positæ dolorem nostrum levant, quanto magis eæ, quibus in celeberrimo loco non modo species et vultus illorum, sed honor etiam et gloria refertur ? Quin etiam videntur prima harum artium initia ex hoc animi humani motu provenisse. Lactantius, de Orig. erroris, cap. 2 : Omnium fingendarum similitudinum ratio idcirco ab hominibus inventa est, ut posset eorum memoria retineri, qui vel morte subtracti, vel absentia fuerant separati. Mycerinus rex Ægypti justitia et religione præter cæteros venerandus, unicam filiam morte amissam graviter lugens, cadaver defunctæ in qualecunque ægri animi solatium ligneæ et multo auro obductæ bovi inclusit ; ipsam deinde bovem de medio non removit, sed in splendisissimo regiæ suo conclavi oculis omnium exposuit, ubi ei quotidie varii odores adolebantur, et singulis noctibus lucerna pernox accendebatur : Herodotus, lib. II, cap. 129, 130. Vide Etymologicum in Ἐπώνυμοι ; vide quoque Cedrenum, ubi de Serucho agit [[1:Pag. 45, D. edit. Regiæ.]] ; lege denique quæ super hac re de Syrophane Ægyptio referuntur a Fulgentio [[1:Lib. I Mytholog. 6 unde Idolum dicatur.]] Virgo certe Corinthia, amore suadente, rudem dexteram tantarum artium primordiis ausa est applicare, umbramque amantis peregre profecturi ad lucernam lineis designare ; mox, ut est mos hominum parvula initia pertinaci studio persequendi, pater virginis Dibutades figulus spatium lineis comprehensum exsculpens atque argilla complens, typum fecit, eumque induravit igne, ex tam tenuibus initiis prima picturae et plastices rudimenta exhibiturus : unde apparuit verissimum esse illud Cassiodori Variar. I, 12 ; Mos est hominibus occasiones repentinas ad artes ducere.

Dionysius nihil aliud quam homines pinxit, ob id Anthropographus cognominatus, Plin. XXXV, 10.

[[2:Artifices ingenio suo plus quam par est indulgentes, pessime consulunt arti]] Videat itaque artifex, ne luxuria exultantis nimumque sibi indulgentis animi monstrificas, et a rerum natura abhorrentes imagines effingat. Μάλιστα δὲ κατόπτρῳ ἐοικεῖαν παρασρέσθω τὴν γνώμην, ἀθόλῳ καὶ σιλπνῳ, καὶ ἀκριβεῖ τῷ κέντρῳ, καὶ ὁποῖας ἂν δέξηται τὰς μορφὰς τῶν ἐργῶν, τοιαῦτα καὶ δεικνύτω αὐτά· διάστροφον δὲ, ἢ παράσχουν, ἢ ἑτερόσχημον μηδὲν : Praecipue vero speculo similem mentem praebeat, liquido nimirum et splendido, quodque accuratum centrum habeat, et quales operum formas receperit, tales etiam spectandas exhibeat: at nihil distortum, nihil colore, nihil specie diversum reddat, Lucianus de Conscrib. Historia. Nequaquam igitur de qualibet phantasia haec, quae diximus, intelligenda sunt ; sed de visionibus legitime conformatis. Νοεῖται ἡ φαντασία ἡ ἀπὸ ὑπάρχοντος κατὰ τὸ ὑπάρχον ἐναπομεμαγμένη, καὶ ἐναποτετυπωμένη, καὶ ἐναπεσφραγισμένη, οἴα οὐκ ἂν γενοίτο ἀπὸ μὴ ὑπαρχόντος : Visio ea esse intelligitur, quæ ex eo quod est, sicut est, talis expressa et efficta, signataque sit; qualis ex eo quod non est, effingi non posset, ut recte ex sententia Stoicorum Laërt. Lib. VII, in Zenone. [[2:Picturam semper oportet veri quid repræsentare. Igitur et ille, quem formamus, artifex, quam maxime potest componat se ad imitationem veritatis.]] Si quæ figuræ sunt, ex rebus consistentibus fiant necesse est, non ex vacantibus: quia nihil potest ad similitudinem de suo præstare, nisi sit ipsum quod tali similitudine præstet, Tertullianus adversus Hermogenem. Γραφικὴ ἐστιν εἰκασία τῶν ὁρωμένων, inquit Socrates apud Xenophontem lib. III Apomn. Antiqui certe, si credimus Vitruvio, quod non posset in veritate fieri, id non putaverunt, in imaginibus factum, posse certam rationem habere. Omnia enim certa proprietate, et a veris naturæ deducta moribus, traduxerunt in operum perfectiones ; et ea probaverunt, quorum explicationes in disputationibus rationem possunt habere veritatis. Vnde idem Vitruvius pretium operæ se facturum putavit, si alibi quoque præceptum hoc intentiore cura urgeret atque inculcaret. Pictura sit imago ejus quod est, inquit, seu potest esse ; ut hominis, ædificii, navis, reliquarumque rerum, e quarum formis certisque corporum finibus figurata similitudine sumuntur exempla. Itaque in conclavibus vernis et autumnalibus, aestivis, etiam atriis et peristylis constitutæ sunt ab antiquis certæ rationes picturarum. Sed hæc quæ a veteribus ex veris rebus exempla sumebantur, nunc iniquis moribus improbantur : nam pinguntur tectoriis monstra potius, quam ex rebus finitis imagines certae. At haec falsa videntes homines, non reprehendunt, sed delectantur : neque animadvertunt si quid eorum fieri potest, nec ne. Judiciis autem infirmis obscuratæ mentes, non valent probare quod potest esse cum auctoritate et ratione decoris : neque enim picturæ probari debent, quae non sunt similes veritati. Nec si factæ sunt elegantes ab arte, ideo de his statim debet repente judicari, nisi argumentationis certas habuerint rationes, sine offensionibus probatas. Horatius quoque, in ipso statim initio judiciosissimi de Arte poëtica scripti, damnat prodigiosas et ægri somniis simillimas imaginum species [[1:Qualis erit pictura Ononychitis Dei, in contumeliam Christianorum Romæ propositi. Vide Tertullianum Apologiam adversus gentes, cap. 16. Pictoribus quidlibet audendi licentiam adscribit vulgatus error]]

Humano capiti cervicem pictor equinam

Jungere si velit, et varias inducere plumas,

Vndique collatis membris, ut turpiter atrum

Desinat in piscem mulier formosa superne,

Spectatum admissi risum teneatis amici?

Confutat exinde Horatius vulgatum errorem ascribentium Pictoribus atque poëtis parem quidlibet audendi potestas:

… Pictoribus atque poetis

Quidlibet audendi semper fuit aequa potestas.»

Scimus, et hanc veniam petimusque damusque vicissim;

Sed non ut placidis coeant immitia, non ut

Serpentes avibus geminentur, tigribus agni.

Denique fit, quod vis, simplex duntaxat et unum.

Qui variare cupit rem prodigialiter unam,

Delphinum sylvis adpingit, fluctibus aprum.

Ad quæ verba commentator vetus, fingendi potestas, inquit, debet esse artificiosa, non etiam immoderata. Subit hic itaque mirari, quod homines ad singula statim pictorum ac poetarum portenta, licentiae tam immanis patrocinium ab Horatio mutuari soleant ; cum luce mediana clarius sit, eum hanc fingentium vanitatem exosam habuisse, et pro viribus hoc egisse, ne perniciosae huic vesaniae porro indulgeant levia atque inepta ingenia. De suis igitur operibus pictor bonus dicet, quod de suis olim scriptis testatus est Martialis, lib. X, epigr. 4 :

Non hic Centauros, non Gorgonas, Harpyasque

Invenies : hominem pagina nostra sapit.

Neque male Lactant. Divin. Instit. Lib. I, cap. 11 : Nesciunt homines qui sit poeticae licentiae modus, quousque progredi fingendo liceat: quum officium poetae in eo sit, ut ea, quae vere gesta sunt, in alias species obliquis figurationibus cum decore aliquo conversa traducat. Totum autem, quod referas, fingere, id est ineptum esse, et mendacem potius quam poetam, etc.

[[2:Monstrosa et insanae novitatis luxuria spectabilis pictura, ut primo intuitu non ingrata esse videatur, tandem tamen fastidium creat.]] Quum itaque licentia pudenter sumpta maxime semper commendet artificem, minime quoque videtur hic praetereunda Plutarqui super hac re observatio: Ἐν Ῥώμη τινὲς τὰς γραφὰς καὶ τοὺς άνδριάντας ἐν μηδενὶ λόγῳ τιθέμενοι, περὶ τὴν τῶν τεράτων ἀγορὰν ἀναστρέφονται, τοὺς ἀκνήμους, καὶ τοὺς γαλεάγκωνας, καὶ τοὺς τριοφθάλμους, καὶ τοὺς στρουθοκεφάλους καθαμαντάνοντες, καὶ ζητοῦντες εἴ τι γεγνήται σύμμικρον εἶδος καὶ ἀποφωλίον τέρας· ἀλλ’ἐὰν συννεχῶς τις ἐπάγη τοῖς τοιούτοις αὑτοὺς θεάμασι, ταχὺ πλησμονὴν καὶ ναυτίαν τὸ πρᾶγμα παρέξει : Romae quidam picturis statuisque spretis in monstrorum foro assidve obversantur, cruribus carentes, brevibus lacertis, tribusque oculis foedos, nec non passerculorum capitibus praeditos avide contemplantes, et quaerentes num aliud aliquod prodigiosum mixti generis monstrum occurrat. Si quis tamen sapiuscule ad istiusmodi spectacula advocet eos, cito satietatem ac nauseam persentiscent. Quamobrem neque dubium cuiquam esse potest, quin toto errent coelo, qui rectum opus et secundum naturam expressum, nihil ex ingenio habere arbitrantur; illa vero, quae utcunque deflexa sunt, tanquam exquisitiora mirantur : Non aliter quam distortis et quocunque modo prodigiosis corporibus apud quosdam majus est pretium, quam iis quae nihil ex communis habitus bonis perdiderunt, Quintil. II, 5.

Atque in hac eorum repraesentatione, ut singulos certa quaedam proprietas distingueret, curabant. [...]

Calamis fecit quadrigas, bigasque, equis semper sine aemulo expressis, Plin. XXXIV, 8.

Serapion scenas optime pinxit, Plin. XXXV, 10.

Pyreicus arte paucis postferendus, tonstrinas sutrinasque pinxit, Plin. XXXV, 10.

Calaces comicis tabellis inclaruit, Plin. XXXV, 10.

Ludio divi Augusti aetate, qui primus instituit amoenissimam parietum picturam, villas et porticus ac topiaria opera, lucos, nemora, colles, piscinas, euripos, amnes, litora, qualia quis optaret, varias ibi obambulantium species aut navigantium terraque villas adeuntium asellis aut vehiculis, jam piscantes, aucupantes aut venantes aut etiam vindemiantes. Sunt in ejus exemplaribus nobiles palustri accessu villae, succollatis sponsione mulieribus labantes, trepidis quae feruntur, plurimae praeterea tales argutiae facetissimi salis. Idem subdialibus maritimas urbes ingere instituit, blandissimo aspectu minimoque inpendio, Plin. XXXV, 10. Vide Catalogum artificum in Ludius.

Catalogus, éd. 1694, p. 108 : Ludius, pictor. Plin. Lib. XXXV, cap. 10 : Decet non sileri et Ardeatis templi pictorem, praesertim civitate donatum ibi et carmine, quod est in ipsa pictura his versibus:

Dignis digna. Loco picturis condecoravit

reginae Junonis supremi conjugis templum

Plautius Marcus, cluet Asia lata esse oriundus,

quem nunc et post semper ob artem hanc Ardea laudat.

eaque sunt scripta antiquis litteris Latinis.

Ita quidem libri vulgati : sed longe aliam lectionem exhibet antiquissimus codes MS, Marcus Plautis marcus cloera esse oriundus. […] Illud vero carmen, quod Gruterus Inscriptionum suarum pag. mlxv, 7, Romae spectari tradit in hortis Julii III Pont. maximi, pluribus indiciis euincitur supposititium esse. Considera tamen quo spectet, quod Columna cum statua magni Ludi, aliter M. Ludii, collocetur a P. Victore in viii regione urbis Romae.

[[4:suit peintres archaïques]] [[2:Artes primitus nascentes imperfectionres esse solent]] Prima certe pictura nihil aliud fuit, quam umbra hominis lineis circumducta, teste Plin. Lib. XXXV, cap. 3. Athenagoras quoque Legatione pro Christianis meminit, σκιαγραφίας εὐρεθείσης ὑπὸ ἵππον ἐν ἡλίῳ περιγράφαντος· γραφικῆς δὲ ὑπὸ Κράτωνος, ἐν πίνακι λελευκωμένῳ σκιὰς ἀνδρὸς καὶ γυναικὸς ἐναλείψαντος : Vmbratilis picturae inventae a Saurio equum in sole umbra circumscribentis. Graphicae vero a Cratone in tabula dealbata viri et mulieris umbras delineantis. Respexit ad rudia haec artis primordia Quintilianus in eo loco quem mox plenius adducemus, Si prioribus, inquit, adjicere nefas fuisset, non esset picture, nisi quae lineas modo extremas umbrae, quam corpora in sole fecisset, circumscribit. Exinde semper ab hac prima consuetudine adumbrandi vox obtinuit. Quis pictor omnia, inquit Quint. VII, 10, quae in rerum natura sunt, adumbrare didicit ? [[4:suite : Dédale]]

[Sommaire] §1. Præceptores in parentum locum suffecti imitabantur institutum illius Pamphili, cujus e ludo (tanquam ex equo Trojano) innumeri principes artis prodierunt siquidem is, ad artis dignitatem tuendam, paciscebatur cum iis quos in suam recipiebat disciplinam, ut non modo integrum decennium in delineandi exercitatione perdurarent, verum etiam ut fidelem docentis operam annius talentis quadraginta remunerarentur. [[2:Præceptores non alios in disciplinam suam admittebant, quam qui justo pretio annumerato patiebantur se ad præstitutum tyrocinii tempus adstringi.]] Fidelis praeceptorum in erudiendis discipulis cura, statim excipit timidam parentum de liberis suis sollicitudinem. In Pamphilo certe, ex cujus schola prodiit Apelles, atque alii plures magni nominis pictores, duo notat Plin. XXXV, 10 : Docuit neminem, inquit, minoris talento, annis decem. Omnino hic in transitu monendus lector Budaeum lib. II de Asse auctoribus antiquiss. codd. leggere, docuit neminem minoris annuis talentis XL, neque enim consentaneum ei videtur, ut, cum tanta passim pretia tabularum apud Plinium legantur, idem tamen docendi pretium tam parvum poneret, atque ita poneret, ut admirari nos vellet. Exegit itaque annua talenta XL, non ob aliud, quam ut majorem arti conciliaret auctoritatem, si ea nemini gratis obtingeret. Atque hoc est ipsum illud quod tradit Philostr. Lib. I de vitis Sophist. Πρωταγόρας τὸ μισθοῦ διαλέγεσθαι πρῶτος μὲν εὗρε· πρῶτος δὲ παρέδωκεν Ἕλλησι πρᾶγμα οὐ μεμπτόν· ἄ γὰρ σὺν δαπάνῃ σπουδάξομεν, μᾶλλον ἀσπαζόμεθα τῶν προῖκα : Protagoras primus de disserendo mercedis causa cogitavit, ac proinde primus negotium nequaquam reprehensibile Græcis tradidit. Nam ea studia quæ sumptu comparamus, longe cupidius complectimur, quam ea quæ gratis exequimur. Docuit deinde eos annis decem, ut nonnisi post justam designationis commentationem ad colorum pigmenta tarde traducerentur; nihilque necesse haberent discere adpetente docendi tempore.

[[2:Extremarum linearum subtilitas praecipuam requirit curam]] Praeter hanc Harmogen, cujus virtute diversissimi colores sensim sine sensu miscentur, extremis quoque lineis artifex non levem impendet curam : præsertim cum artis hujus consummatio requirat interminatos corporum terminos tam leviter leniterque ductos, ut intelligatur ex iis etiam quod non cernitur, putetque oculus videre se quod non videt, extremis imaginum lineis paulatim se nostris oculis fallaci fuga teneriter subducentibus, evanescentibus, et quasi in fumum abeuntibus. Δεῖ τὰν σκιὰν καὶ τὰν γραμμὰν παρεμφαίνεσθαι ἐπί τῆς γραφῆς· τὸ γὰρ ἔμψυχον, καὶ τὸ ἁπαλὸν, καὶ τὸ μεμιμένον τὴν ἀλήθειαν, σὺν τῇ χρηστότητι τῶν χρωμάτων, μάλιστα γίνεται διὰ τούτων : Oportet in pictura umbram et linam simul ostendi. Ipsum enim spirans, et tenerum, et quod exprimit rem ipsam, adjutum bonitate colorum, potissimum per illa effingitur, Theagis Pythagoricus apud Stobæum, Serm. primo. Parrhasius confessione artificum in lineis extremis palmam adeptus. Hæc est in pictura summa subtilitas. Corpora enim pingere et media rerum, est quidem magni operis ; sed in quo multi gloriam tulerint. Extrema corporum facere, et desinentis picturæ modum includere, rarum in successu artis invenitur. Ambire enim debet se extremitas ipsa, et sic desinere, ut promittat alia post se, ostendatque etiam quæ occultat. Plin. XXXV, 10. Arbiter Satyrico ; In pinacothecam perveni, inquit, vario genere tabularum mirabilem. Nam et Zeuxidos manus vidi, nondum vetustatis injuria victas ; et Apellis, quem Græci monocnemon vocant, etiam adoravi. Tanta enim subtilitate extremitates imaginum erant ad similitiudinem præcisæ, ut crederes etiam animorum esse picturam. Vides quantam hic extremarum linearum subtilitatem Petronius arbiter ac Plinius in exactiore pictura requirant. Vnde etiam suspicari libet, eos in extremitatibus imaginum postulasse lineas haud absimiles imaginariis istis lineis, quas geometricas vocant.

[[2:Quomodo vivam variorum affectuum vim in opera sua commodissime transfundant artifices]]. Huic igitur curae incumbat artifex, hoc opus ejus, hic labor sit : sine quo caetera nuda, jejuna, infirma, ingrataque sunt. Pulchre Socrates apud Xenophontem lib. III Apomnem. Τὸ ζωηκὸν μάλιστα ψυχαγωγεῖ διὰ τῆς ὄψεως τοὺς ἀνθρώπους : Vivificum maxime oblectat homines propter visum. Adeo velut spiritus operis hujus atque animus est motus ille, qui provenit ex affectibus semel motis, non tantum concitatis illis, verum etiam mitioribus ac magis compositis. Quisquis varios humanae mentis motus penitius habebit perspectos, masculae hominem virtutis et effoeminate mollem, gravitati deditum et ingenio mobilem, impotentiore iracundia passim exardescentem et obvia lenitate conversantibus dulcem, laetitia elatum et moerore tantum non confectum ad vivum exprimet : quicquid horum subito habebit delineandum, tenebit habenas animorum, et, prout cujusque natura videbitur postulare, adhibebit manum artemque temperabit, praeparato jam olim omni instrumento atque ad omnem usum reposito. Abstineat modo artifex a nimia in elaborandis affectibus diligentia. In affectibus fere plus calor, quam diligentia valet, Quintil. X, 3 ; et quisquis vivas affectuum imagines assidua improbi laboris pertinacia extundi posse sperat, quam longissime recedit a vero. Praecipia in exprimendis iis virtus haec est, ut fluere omnia ex natura rerum hominumque videantur : quod tum demum assequetur artifex, si praecipuam movendorum affectuum vim in eo ponat, ut moveatur ipse.

Parrhasi sunt duæ picturæ nobilissimæ, Hoplitides: alter in certamine ita decurrens, ut sudare videatur: alter arma deponens, ut anhelare sentiatur, Plinius XXXV, 10.

[[2:Artes primitus nascentes imperfectiones esse solent]] Quam tenuia fuerint olim hujus initia, ex Æliano facile intellegas. Is enim variorum Hist. lib. X, cap. 10 tradit, primos illos artifices, cum ars jam primum excoli coepisset, et quodammodo in lacte adhuc fasciisque versaretur, adeo rudi atque impolito penicillo animalia expressisse, ut necesse habuerint informinbus figuris adscribere, Hoc est bos, illud equus, hoc arbor. Vide quoque Aristot. Problem . cap. 10. [[4:suite : Dibutade et Dédale]]

Neque immerito cuiquam videri possit Phidias tantum contulisse artibus hisce lumen, quod in hos quoque studiorum secessus excurrit : unde ne quidem ipse fateri erubuit, se in fingendo Jove Olympio secutum homericam Jovis descriptionem : Valer. Maximus libro III, cap. 7, exemplo ext. 4. Et non injuria tribuit ei Dionysus Halicarnass. In Isocrate, Τὸ σεμνὸν, καὶ μεγαλότεκνον, καὶ ἀξιωματικόν : Gravitatem, amplitudinem et majestatem. Dem. Phalereus de Elocut. § 14: Μεγαλεῖον τι καὶ ἀκριβες ἅμα. Magnum quid et accuratum simul. Plin. XXXV, 10, magnificentiam eidem Phidiae adscribit.

Phidias quoque Minervae signum efficiens, non sane, quemadmodum in clypeo minora illa opera faceret, laborabat : Vt enim in caeteris artibus, cum tradita sut cujusque artis difficillima, reliqua, quia aut faciliora, aut similia sunt, tradi non necesse est, ita in pictura, qui hominis speciem pingere perdidicerit, poterit etiam cujusvis vel formae, vel aetatis, etiamsi non didicerit, speciem pingere, neque est periculum, qui leonem aut taurum pingat egregie, ne idem in multis aliis quadrupedis facere non possit. [[1:Tullius II de Oratore]]. Nemo sic in majoribus eminet, ut eum minora deficiant, sini forte Jovem quidem Phidias optime fecit, illa autem, quae in ornamentum operis ejus accedunt, alius melius elaborasset. [[1:Quintil. II, 3]] Praeceptoris est in alio atque alio genere quotidie ostendere quis ordo sit rerum, et quae copulatio, ut paulatim fiat usus et ad similia transitus. Tradi enim omnia, quae ars efficit, non possunt. [[1:Quintil. VII, 10]]

Contra[[6:Junius oppose la gravité de Nicophanes à la futilité de Pyreicus.]], ut idem Plinius ibidem testatur : Pyreicus arte paucis post ferendus ; proposito nescio an distinxerit se, quoniam humilia quidem secutus humilitatis tamen summam adeptus est gloriam. Tonstrinas sutrinasque pinxit et asellos et obsonia ac similia, ob haec cognominatus rhyparographos, in iis consummatae voluptatis, quippe eae pluris veniere quam maximae multorum. Nota hic in transitu, ρὑπαρόγραφεις pari prorsus ratione dictos, qui nihil aliud quam virgulta et vepres delineabant.

Liquet ergo quod is tantum Artifex, qui res de quibus acturus est, quasi præsentes contuetur, efficax esse possit, et naturæ rerum, quas sibi proponit, haud dissimilis : Ἐνεργὴς καὶ τοῖς ὑποκειμένοις ὅμοιος ; Efficax et subjectis similis, ut loquitur Philostratus lib. I de vitis Sophistarum, in Dione Prusæo. Quod maxime locum habet in affectibus ; Qui cum sint alii veri, alii ficti et imitati : veri, naturaliter erumpunt, ut dolentium, irascentium, indignantium ; sed carent arte ; ideoque sunt disciplinæ traditione formandi. Contra qui effinguntur imitatione, artem habent ; sed hi carent natura ; ideoque in his primum est, bene affici, et concipere imagines rerum, et tanquam veris moveri, Quint. XI, 3. Affectus ergo quacunque ratione ex vero ducat Artifex ; atque omnia potius tentet, quam ut concitæ mentis imaginem affectatæ imitationis frigore corrumpi patiatur. Histrio in terra Græcia fuit fama celebris, inquit A. Gellius noct. Attic. VII, 5, qui gestus et vocis claritudine et venustate cæteris antistabat. Nomen fuisse aiunt Polum. Tragœdias poetarum nobilium scite atque asseverate actitavit. Is Polus unice amatum filium morte amisit. Eum luctum cum satis visus est eluxisse, rediit ad quæstum artis. In eo tempore Athenis Electram Sophoclis acturus, gestare urnam quasi cum Orestis ossibus debebat. Ita compositum fabulæ argumentum est, veluti fratris reliquias ferens Electra comploret commisereaturque interitum ejus, qui per vim exstinctum existimabatur. Igitur Polus lugubri habitu Electræ indutus, ossa atque urnam e sepulchro tulit filii, et quasi Oresti amplexus, opplevit omnia, non simulachris neque imitamentis, sed luctu atque lamentis veris et spirantibus. Itaque cum agi fabula videretur, dolor accitus est. Hoc tantum curent hic Artifices, ne plus quam par est in hac parte sibi indulgeant. Πολλαχοῦ γὰρ ἐνθουσιᾶν ἑαυτοῖς δοκοῦντες, οὐ βακχεύουσιν, ἀλλὰ παίζουσι : Frequenter enim cum videantur sibi divino correpti et incitari furore, non bacchantur, sed nugantur pueriliter. Præsertim cum Poeticæ phantasiæ finis sit ἔκπληξις, Pictoriæ vero ἐνάργεια. Καὶ τὰ μὲν παρὰ τοῖς ποιηταῖς, ut loquitur idem Longinus. […] Cum itaque ex jam dictis perspicuum sit, phantasiam poetis atque pictoribus magnificas imitandarum rerum species promptissime suppeditare : nemini quoque dubium est, quin utrisque fœcundissima hæc imaginum parens sedulo sit fovenda atque excitanda.

[[2:Præstantis magnitudinem sapientiæ maxime produnt artifices in accurata veritatis, occasionis, æquitatis, magnificentiæque observatione.]] Vbi vero necessitas usque adeo accuratam in minimis rationem veritatis non exiget, prudenter quoque offecturam pulchritudini similitudinem minore cum cura elaborabimus. Τοὺς τὰ καλὰ καὶ πολλὴν ἔχοντα χάριν εἴδη ζωγραφοῦντας, ἂν προσῇ τι μικρὸν αὐτοῖς δυσχερὲς, ἀξιοῦμεν μήτε παραλιπεῖν τοῦτο τελέως, μήτε ἐξακριβοῦν· τὸ μὲν γᾶρ αἰσχρὰν, τὸ δ’ἀνομοίαν παρέχεται τὴν ὄψιν : Pictores qui decoras et eximie venustas pingunt imagines, si aliquid insit iis levis vitii, nolumus neque ut prætereant id prorsus, neque ut undequaque exprimant ; quippe quum hoc deformem, discrepantem illud reddat effigiem, Plutarchus in vita Cimonis. Artifex denique utrumque hoc observans, eidem Philostrato Iconum lib. II, In Telis, dicitur, Ἀγαθὸς δημιουργὸς καὶ δεινὸς τὴν ἀλήθειαν : Artifex veritatis vocatur. Atque adeo toti quoque picturæ studium illud veritatis notabilem addet gratiam pulcritudinemque ejus mirifice promovebit. Οἰ ἀγαθοὶ εἰκονογράφοι, ἀποδιδόντες τὴν οἰκείαν μορφήν, ὁμοίους ποιοῦντες, καλλίους γραφοῦσιν : Periti formarum delineatores cum propriam tribuunt formam, faciendo similes, pulcriores quoque pingunt, Aristoteles de Poëtica, cap. 15. Vtcunque tamen potissimam semper in pictura veritatis rationem utilitatem sibi habere propositam : Τὸ γὰρ χρήσιμον ἐκ τοῦ ἀληθοῦς μόνου συνάγεται : Vtile enim ex sola veritate colligitur, ut loquitur Lucianus de conscribenda Historia.

[[2:Nihil igitur mirum antiquos Artifices, Græcos præsertim, e nudis fere imaginibus præcipuam exactæ artis captasse famam.]] Quoniam autem nuda corpora, Vitia, si qua sunt, non celant, nec laudes parum ostentant, ut loquitur Plin. Junior lib. III, epist. 6; in iis potissimum elaborandis antiquiores desudarunt. Ipsa nuditas hominis mire ad pulchritudinem facit, Lactant. de Opificio Dei, cap. 7. Aristænetus lib. I, epist. I: Ἐνδεδυμένη μὲν εὐπροσωποτάτη· ἐκδότα δὲ, ὅλη πρόσωπον φαίνεται : Vestem induitur, formosa exuitur, tota forma est. Gestiebant itaque simplicissimum nudæ proportionis ornatum, sine ullo vestium tegmine oculis omnium exponere. Quamvis aliam quoque rationem afferat Alexander Aphrodis. propter quam veteres artifices deorum ac regum statuas plerumque nudas finxerint : Οἰ ἀνδριαντοποιοὶ πρὸς τιμὴν ἐνίοτε γυμνοὺς πλάττουσι θεοῖς τε καὶ βασιλεῖς, inquit Aphrodis. lib. I, problem. 87, δεῖξαι βουλόμενοι τούτων τὸ φανερὸν τῆς δυνάμεως καὶ γνώμης ἐκτὸς ὂν πάσης κακίας κεκρυμμένης : Statuari sæpenumero honoris ergo nudos fingunt deos ac reges, ut indicent manifestam eorum vim, apertumque animum ab omni occulta malitia quam longissime remotum esse. Quanta vero cum ratione statuarum suarum plerasque nudas factitaverint, vel uno Praxitelis exemplo satis ostenditur.

Rege Demetrio, cui ab expugnandarum urbium sollertia cognomentum Poliorcetes inditum, obsidente atque oppugnante Rhodum, Protogenes in suburbano hortulo suo pingebat Jalysum, et constanter adeo inter arma et horrendum ruentium mororum graforem inhaerebat operi, ut ferocissimus hostis, fidentis animi miraculo motus, ultro ad pictorem, relictis victoriae suae votis, commeaverit, pingentemque avidissime spectaverit. Ergo artis dulcedo etiam in efferata pertinacibus inimicitiis pectora penetrat, torvosque ac truces hostium oculos ad se trahit, ac victoriae insolentissimos spiritus admiratione sui flectit, neque illi difficile atque arduum est, inter arma contraria, inter districtos cominus enses, placidam tutamque stationem a truculentissimo bellarotum exorare.

§2. Inclyti olim reges quaesitissimos quosque honores in eximios artifices propalam congerentes numerosamque eorum laudem auctoritate sua sublevantes, ad ipsorum quoque artificum officinas, splendidis purpuratorum gregibus undique laterum stipati, accedere non erubescebant. [[2:Non est quod miremur artes hasce summam venisse gloriam, principibus ubique viris numerosam earum laudem auctoritate sua sublevantibus.]] Intelligentissimos certe artis fuisse priscorum sæculorum magnates, ex eo quo artifices prosequebantur amore, facile percipias: nam ut recte Sidon. Apollinaris lib. V, epist. 10, Naturali vitio fixum est radicatumque pectoribus humanis, ut qui non intelligunt artes, non mirentur artifices. Vitruvius quoque in prooemio libri tertii, Propter ignorantiam artis virtutes obscurantur. Artifici clamore plausuque opus est, et velut quodam theatro ; qualia quotidie antiquis artificibus obtingebant, quum plures viri nobiles officinas eorum nunquam non coartarent : quod quantum ardorem ingeniis, quas artificibus faces admovisse putamus ? Demetrius ille Poliorcetes, bellatorum acerrimus, Protogenem picturae Jalysi intentum videre non dubitavit, Relictisque victoriae suae votis, inter arma et murorum ictus spectavit artificem, Plinius XXXV, 10. [[4:suite: Apelle et Alexandre]]

[sommaire] §1. Quemadmodum recta quidem, sed modica multorum ingenia prosperioris Fortunae flatus quotidie provehit ; ita pertinacioris egestatis iniquitas versa vice magnam saepe nonnullorum indolem, et (si per Fortunam licuisset) in exemplum fulgentissimae virtutis suffecturam, excussa omni sublimium cogitationum memoria affigit, hebetat, confundit, frangit. Praecipue tamen miserum est nasci non suo saeculo ; cum ingenia favor hominum ostendat, favor alat. [[2:Solent ingenia humana perfici aut mutari, prout casu fortunave in splendiiorem aut squalidiorem vivendi fortem favore magnatum perducuntur.]] Privata ipsorum artificum fortuna inter tam multa quae artem olim provexerunt, novissimum jure locum occupat ; quandoquidem sine hac parum admodum per se valebunt ea quae praemisimus. Divinum propensioris naturae donum, sedula parentum ac praeceptorum cura, metus legum saluberrimarum, aemulatio, simplicitas et dulcedo artis, atque ea quae porro sequuntur, qualemcunque ipsius artificis fortunam adhuc exspectant : non eam, quae Protogenis canem et Nealcis equum miro quodam casu perfecit ; quum impacta iracunde spongia imperfectum opus equi male spumantis absolvit. Non est ars, quae ad effectum casu venit, Seneca epist. XXIX. Sed eam, quae artificem, veluti alumnum suum, regibus ac dynastis ingerit, ut per eos orbi terrarum commendentur. Plurimum refert, in quae cujusque virtus tempora inciderit.[[1:Plin. Nat. Hist. VII, 28.]] Neque enim cuiquam tam clarum statim ingenium est, ut possit emergere, nisi illi materia, occasio, fautor etiam commendatorque contingat, Plin. Junior libro VI, cap. 23.

II, 14, 2 : [[2:Fortuna virtute pares non raro impari felicitate distinguit, et magnis fautoribus minores quandoque artifices commendat.]] Non statuimus tamen totam artificum famam ex fortuna pendere ; quin potius hanc ipsam fortunam nihil aliud, quam quendam ante partae existimationis fructum esse arbitramur. Necesse est enim, ut primum insigni aliquo exactissimae artis specimine januam famae sibi aperiant. Nemo imaginem suam pingendam committit, nisi probato prius artifici per quædam experimenta, Corn. Celsus in epist. ad C. Julium Callistum.

[[2:Parergorum brevis consideratio]] Abunde jam nunc de ratione dijudicandum picturarum dictum esse putarem, nisi adhuc parvum quid, minime tamen πάρεργον [[1:A suscepto opere alienum.]], de parergis videretur addendum. Nisi enim in picture tenuis argumenti parerga quædam adhibueris, quid quæso dignum oculis proponi poterit ? Parerga vero dicuntur, Illa quæ in ornamentum operis accedunt, ut loquitur Quintilianus lib. II, cap. 3. Plinius quoque libro XXXV, cap. 10 : Protogenes, inquit, cum Athenis Minervæ delubro propylæon pingeret, ubi fecit nobilem Paralon et Hemionida, adjecit parvulas naves longas in iis quæ pictores parerga appellant. Plenius tamen Galenus libro XI de Vsu partium corporis humani : Οἰ ἀγαθοὶ δημιουργοὶ, inquit, πάρεργον τι τῶν αὐτῶν τέχνης ἐπίδειγμα κατά τε τῶν ἐπικλείθρων ποιοῦνται, καὶ τῶν ἀσπίδων, καὶ πολλάκις ἐν ταῖς λαβαῖς τῶν ξιφῶν, ἔντε φιάλαις ἐνίοτε κόσμόν τινα τοῦς ἀγαλματῶδες δημιούργημά τι τῆς χρείας ἐπέκεινα, κιττοὺς τέ τινας, ἢ ἀμπέλων ἕλικας, ἢ τινὰ κυπάριττον, ἤ τι τοιοῦτον ἕτερον ἐκτυποῦντες : Boni artifices accessorium quoddam artis ipsorum specimen claustris adjungunt, et in clypeis, et sæpe in manibriis gladiorum, et in phialis nonnumquam ornatum quondam, et effigiatum opus ultra quam usus expostulate, hederasque nonnullas, et vinearum helices, aut aliquam cupressum vel aliud simile fingentes. Philostrat. Iconum libro I in Pescarorib. Parerga hæc non incommode ἡδύσματα τῆς γραφῆς, condimenta picturæ, videtur appellasse. Solent vero artifices parerga hæc ut plurimum incuriosius delineare : unde neque parem cum ipsis operibus inspiciendi curam videntur mereri ; qua de re sic Plutarch. Cur nunc Pythia non reddat oracula carmine : Τὰ τῶν χειροτέχνων πάρεργα, inquit, παρέρφως ἐξετάσωμεν, ἐν πολλοῖς γάρ εἰσι κομψοί· τὸ δὲ ψυχρὸν οὐ πανταχοῦ τὸ περίεργον ἐκπεφεύγασιν : Opificum parerga perfunctore exequemur, in multis enim sunt festivi. Frigidum vero et plus justo curiosum non ubique effugiunt. Quandoque tamen usu venit, ut magni artifices, dum opera suo parerga quædam cum minore cura adjiciunt, felicius in iis, quam in ipso opere venustam firmæ facilitatis gratiam adsequantur : quod si forte obtigisse γραφικὸς deprehenderit, cavebit tamen ne illa neutiquam vulgatæ laudis parerga præferat ipsis operibus, Protogenis facto edoctus, quam ægre id concoquant artifices : vide Strabonem Geograph. Lib. XIV. Eadem quoque indignation Zeuxim coëgit exclamare : Οὗτοι ἡμῶν τὸ πηλὸν τῆς τέχνης ἐπαινοῦσι : Illi nostræ artis lutum laudant, ut est apud Lucianum in Zeuxide. Folia sunt artis, et nugæ meræ, Apuleius libro primo Metamorph.

[[2:Præcipuum tamen hic est, ut veluti in rem præsentem deduci nos patiamur]] Jam dudum diximus τὸν γραφικὸν nonnisi viuis omnium rerum imaginibus copiosissime instructum ad inspiciendas picturas accingi : hic vero postulatur, ut de insignioribus artificum laboribus judicium censuramque facturus, singula rerum in tabula adumbratarum momenta sibi ad vivum proponat ; ut non tam pictam earum imaginem, quam ipsas res coram cerni arbitretur. Ex hoc enim fere provenire omnis cum subtilitas examinandi, tum veritas judicandi. Quum Theon pinxisset armatum, in hostes agrum depopulantes quantum pedibus conniti poterat eximie proruentem, noluit hanc suam plenam animi, plenam spiritus, plenamque veritatis tabulam spectantium oculis proponere, nisi classico prius e proximo insonante. Τοῦ μέλους ἐναργεστέραν τὴν φαντασίαν οὗ ἐκβοηθοῦντος ἔτι καὶ μᾶλλον παραστήσαντος : Cantu efficaciorem adhuc phantasiam ad auxiliandum procurrentis exhibente, ut est apud Ælianum var. Hist. libro II, cap. ultim. Acute vidit præclarus artifex, sic demum efficacius excitari posse spectatorum phantasiam, si prius horrido bellicum sonantis tubæ clangore mens eorum commota, nihil præter armatos mox in hostem irrupturos cogitaret. 

Timanthi certe, in ea qua Coloten vicit, tabula, quædam operanda sibi animadvertit, aut ostendi ea non debere, aut pro dignitate exprimi non posse, judicans. Quamobrem Cum in Iphigeniæ immolatione pinxisset tristem Calchantem, tristiorem Vlixen, addidisset Menelao quem summum poterat ars efficere mærorem ; consumptis affectibus, non reperiens quo digno modo patris vultum posset exprimere, velavit ejus caput et suo quique animo dedit æstimandum, Quintil. 11, 13. De hoc plenius aliquanto Plinius XXXV, 10 : Timanthi vel plurimum adfuit ingenii. Ejus enim est Iphigenia, oratorum laudibus celebrata : qua stante ad aras peritura, cum mœstos pinxisset omnes, praecipueque patruum ; cum tristitiæ omnem imaginem consumpsisset, patris ipsius voltum velavit, quem digne non poterat ostendere. Sunt et alia ingenii ejus exemplaria ; veluti Cyclops dormiens in parvola tabella : cujus et sic magnitudinem exprimere cupiens, pinxit juxta Satyros thyrso pollicem ejus metientes : atque in omnibus ejus operibus intellegitur plus semper, quam pingitur ; et, cum sit ars summa, ingenium tamen ultra artem est.

Timanthes certe, quem in Iphigeniæ immolatione ingenii palmam lutisse scriptores judicant, inventionem hanc videtur hausisse ex Euripidis in Iphigenia Aulidensi verbis :

— Ως δ’ἐσεῖδεν Αγαμέμνων ἄναξ

Επὶ σφαγὰς στείχουσαν εἰς ἄλσος κόρην,

Ανεστέναζε· κἄμπαλιν στρέψας κάρα,

Δάκρυα προήγεν, ὀμμάτων πέπλον προθείς.

Timanthi vel plurimum adfuit ingenii. Ejus enim est Iphigenia, oratorum laudibus celebrata : qua stante ad aras peritura, cum mœstos pinxisset omnes, praecipueque patruum ; cum tristitiæ omnem imaginem consumpsisset, patris ipsius voltum velavit, quem digne non poterat ostendere. Sunt et alia ingenii ejus exemplaria ; veluti Cyclops dormiens in parvola tabella : cujus et sic magnitudinem exprimere cupiens, pinxit juxta Satyros thyrso pollicem ejus metientes : atque in omnibus ejus operibus intellegitur plus semper, quam pingitur ; et, cum sit ars summa, ingenium tamen ultra artem est. Pinxit et Heroa absolutissimi operis, arte ipsa complexus vires pingendi : quod opus nunc Romæ in templo Pacis est, Plinius lib. XXV, cap. 10.

Hanc Iphigeniæ tabellam, quam oratorum laudibus celebrata dixit Plinius, tangit Cicero de perfecto oratore : Pictor ille vidit, cum immolanda Iphigenia tristis Calchas esset, tristior Vlixes, maereret Menelaus, obvolendum caput Agamemnonis esse, quoniam summum illum luctum penicillo non posset imitari. Refer et ad eandem Virgilii in Ætna, Velatusque pater. Scite quoque hujus ipsius tabellæ mentionem injicit Quintilianus Orat. institut. lib. 11, cap. 13 : Cum in Iphigeniæ immolatione pinxisset tristem Calchantem, tristiorem Vlixen, addidisset Menelao quem summum poterat ars efficere mærorem ; consumptis affectibus, non reperiens quo digno modo patris vultum posset exprimere, velavit ejus caput et suo quique animo dedit æstimandum. Val. Maximus libro octavo, cap. 11, exemplo externo 6 : Nobilis pictor luctuosum immolatæ Iphigeniæ sacrificium referens, cum Calchantem tristem, clamantem Ajacem, lamentantem Menelaum circa aram statuisset ; caput Agamemmnonis involvendo nonne summi mæroris acerbitatem arte non posse exprimi confessus est ? Itaque pictura ejus, aruspicis, amicorum, et fratris lachrymis madet, patris fletum spectantis affectu æstimandum reliquit. Vide quoque Tzetzem Chi. VIII, hist. 198.

Minime interim hoc in loco prætermittanda sunt verba Eustathii ad vers. 163. Iliad. Ω, edit. Romanæ pag.  1343 : Ὑπερβολὴν φασι πένθους ἄξιαν οὐχ εὐρίσκων ὁ ποιητὴς τῷ γέροντι περιθεῖναι, καλύπτει αὐτόν· καὶ οὐ μόνον σιγῶντα ποιεῖ, ἀλλὰ καὶ μὴ δὲ βλεπόμυνον. Ἐντεύθεν φάσιν ὁ Σικθώνιος γραφέυς Σημάνθης (lege Τιμάνθης) τὴν ἐν Ἀυλίδι σφαγὴν τῆς Ἰφιγενείας, ἐκάλυψε τὸν Ἀγαμέμνονα : Poëta non inveniens aliquam doloris exuperantiam, quam digne tanto mœrori sensus adderet, operit eum ; neque tantum sientem facit, sed totum e conspectu veluti amovet. Hinc Sicyonius pictor Timanthes pingens illam Iphigeniæ mactationem in Aulide, obvelavit Agamemnonem. Hanc igitur inventionem capitis in gravissimo luctu obtecti non tam solertiae Timanthis tribuere videtur Eustathius, quam quod ipse Timanthes hac in re institerit Homeri vestigiis. Dalechampius vero censet benevolam posteritatem prono favore solertis ingenii famam in Timanthem contulisse, licet ipse artifex hanc acerbissimi doloris imaginem hausisse deprehendatur ex illa descriptione Agamemnonis inconsolabili dolore confecti, quam exhibebat ei Euripidis Iphigenia in Aulide, versu 1550 :

— Ως δ’ἐσεῖδεν Αγαμέμνων ἄναξ

Επὶ σφαγὰς στείχουσαν εἰς ἄλσος κόρην,

Ανεστέναζε· κἄμπαλιν στρέψας κάρα,

Δάκρυα προήγεν, ὀμμάτων πέπλον προθείς.

[[4:suit Apelle et le peintre trop rapide]] : Φασὶν Ἀγαθάρχου οὗ ζωγράφου μέγα φρονοῦντος ἐπὶ τῷ ταχὺ καὶ ῥαδίως τὰ ζῶα ποιεῖν, ἀκοῦσαντα τὸν Ζεύξιν εἰπεῖν, Ἐγὼ δ’ἐν πολλῷ χρόνῳ· ἡ γὰρ ἐν τῷ ποιεῖν εὐχέρεια καὶ οὐκ ἐντίθησι βάρος ἔργῳ μόνιμον, οὐδὲ κάλλους ἀκρίβειαν· ὁδ’ εἰς τὴν γένεσιν τῷ πόνῳ προσδανισθεὶς χρόνος, ἐν τῇ σωτηρίᾳ οὐ γιγνομένε τὴν ἰσχὺν ἀποδίδωσιν. Memorant cum gloriantem se pictorem Agatharchum quod cito et facile pingeret imagines, audivisset Zeuxis, dixisse, Ego vero longo tempore. Facilitas enim efficiendi et acceleratio non addit pondus opera durabile, neque absolutum decorum; tempus vero ad producendum labori conjunctum, robur addit ad operis conservationem, Plutarch. In Pericle. Geminum huic et non minus probabile est responsum quod Alcestidi Poëtæ tragico dedit Euripides : cum enim apud eum queretur quod eo triduo non ultra tres versus maximo impenso labore deducere potuisset, atque is se centum perfacile scripsisse gloriaretur : Sed hoc interest, inquit Euripides, quod tui in triduum tantummodo, mei vero in omne tempus sufficient. Alterius enim fœcundi cursus scripta, inquit Valer. Maximus lib. tertio, cap. 6, intra primas memoriæ metas corruerunt ; alterius cunctante stylo elaboratum opus per omne ævi tempus plenis gloriæ velis feretur. Εἰ καὶ σφόδρα ἦν σοφὸς Φειδίας ἐν χρυσῷ καὶ ἐλέφαντι μορφῆν ἐπιδείξανθαι θεῖαν ἢ ἀνθρωπίνην, ὅμως χρόνου γε ἐδεῖτο καὶ σχολῆς πλείοντος εἰσ τὰ ἔργα· λέγεται οὖν, ἡνίκα ἐδημιούργει τὴν Ἀθηνᾶν, οὐδε εἰς τὴν κρηπίδα τοῦ θεοῦ μόνην ὀλίγε χρόνε προσδεηθῆναι : Etiamsi ad exprimendam auro atque ebore Dei aut hominis effigiem peritus esset admodum Phidias, temporis nihilominus otiique abundantiam ad opera perficienda requirebat. Sic igitur ferunt ; cum is Minervæ simulacrum effingeret, ad unam basim ac crepidinem non parum insumpsisse temporis, Temistius Orat. ad eum, qui postulaverat, ut ex tempore sermonem haberet. Prima rudimenta non tam artis indigent, quam laboris : constet modo quos imitari et quorum similes velimus esse, ne prava consuetudine ad aliquam deformitatem pravitatemque veniamus.

[[1:plastae certe atque ii qui coloribus utuntur]] in singulis corporibus praestantissimas quasque verae pulchritudinis notas observant, easque in unum aliquod opus conferunt, ut non tam didicisse a natura, quam cum ea certasse, aut potius illi legem dedisse videantur.