De spectaculis

[FRONTISPICE] §

JOANNIS
MARIANÆ
E SOCIETATE JESU
TRACTATUS VII.
I. De Adventu B. Jacobi Apostoli in Hispaniam
II. Pro editione vulgata.
III. De Spectaculis.
IV. De Monetæ mutatione.
V. De Die mortis Christi.
VI. De Annis Arabum.
VII. De Morte et immortalitate.
Nunc primum in lucem editi.

Coloniæ Agrippinæ
Sumptibus Antonii Hierati, sub Monocerote
M. DC. IX.
Permessu Superiorum, et cum gratia et Privileg. S Cæsar Maiest.

Index Capitum. §

Cur disputatio de spectaculis suscipiatur. Cap I.

Varia spectaculorum genera. Cap. II.

Theatri Circique structuræ. Cap. III

De sensuum voluptate. IV.

Scena cur oblectet tantopere. V.

Veteris et novæ Comœdiæ discrimen. VI.

Comœdias Divorum cultui non convenire. VII.

Mulieres in scenam inducendas non esse. VIII.

Theatra non esse publice histrionibus designanda. IX.

Histriones a mysteriis arcendos esse. X.

De theatrali musica. XI.

Quid veteres patres de ludis scenicis senserint. XII.

Quid utroque jure civili et Pontificio sit de ludis scenicis sancitum. XIII.

Quid philosophi de ludis senserint. XIV.

Non esse ludos scenicos permittendos. XV.

Num meretrices tolerare conveniat. XVI

Nullum publice vectigal ex lupanari exigi debet. XVII.

An locare domos meretricibus liceat. XVIII.

Taurorum agitatio quam originem habeat. XIX.

An agitatio taurorum sit licita. XX.

Pii Quinti Pontificis diploma. XXI.

Gregor. Decimitertii Pont. Max. diploma. XXII.

Sixti Pontificis diploma. XXIii.

Clementis Octavi diploma. XXIV.

Conclusio operis. XXV.

CAP. Primum. Cur disputatio de spectaculis suscipiatur.^I §

VETEREM ludorum insaniam nova disputatione de spectaculis compescere pro virili parte cogitanti mihi sæpenumero in mentem venit admirari, tantopere mores nostros ab antiquis degenerasse, ut quæ majores nostri pari et consona voce vituperarunt, quasi religionis Christianæ ludibrum ac dedecus, passim nostra ætate usurpari videamus, quasi pietati consona, neque ab honestatis studiis aliena, tantum deflexa in pejus sensim consuetudo potest, quod refutare certe debemus, auctoritate et argumentis confirmare, theatri licentiam, de qua potissimum laboramus, ni esse aliud quam officina impudicitiæ atque improbitatis, ubi omnis ætatis, sexus, et conditionis homines depravantur, simulatisque et ludicris actionibus ad vitia vera informantur. Admonentur enim quid facere possint, et inflammantur libidine, quæ aspectu maxime et auribus concitatur: puellæ in primis et juvenes, quos intempestivis voluptatibus infici grave est, atque reipublicæ Christianæ in primis exitiale. Quid enim continet scena, nisi virginum stupra, et amores prostituti pudoris fœminarum, lenonum artes atque lenarum, ancillarum et servorum fraudes versibus numerosis et ornatis explicata, sententiarum luminibus distincta, eoque tenacius memoriæ adhærentia, quarum rerum ignoratio multo commodior est. Histrionum impudici motus et gestus, fractæque in fœminarum modum voces, quibus impudicas mulieres imitantur et exprimunt, quid aliud nisi ad libidinem inflammant homines per se et ad vitia satis proclives ? An major ulla corruptela morum excogitari possit ? quæ enim in scena per imaginem aguntur, peracta fabula cum risu commemorantur, sine pudore deinde fiunt, voluptatis cupiditate animum titillante, qui sunt veluti gradus ad suscipiendam pravitatem facili a jocis ad seria transitu, intervallo non maximo. Recte enim atque sapienter Salomon Prov. 10. vers. 23. quasi per risum inquit, « stultus operatur scelus ». Turpia enim atque inhonesta factu dictuque dum ridemus approbamus, suoque pondere pravitas identidem in pejus trahit. Porro cum pietas Christiana exigat, ut ad sceleris mentionem, quo divinæ legis violantur, et in laqueos mortis incurritur, exhorrescat corpus et animus ; qua fronte stupris ac turpitudine commemorata oblectabimur ipsi, et alios publice oblectari sinemus ? Apage tantum dedecus, facessat tam gravis ignominia nominis Christiani et gentis, quæ cum aliis gentibus comparata, ut inter noctis tenebras cælestia lumina micare debet, morum sanctitate et totius vitæ candore. Quid certe nationes aliæ faciant et dicant, in quibus non paucæ hanc turpitudinem constanter repudiarunt ? atque ita magno ut se scelere astringi, periculo rempubl. implicari putarent, si ea spectacula ludosque patienter audirent aut spectarent. Hoc ergo contendimus, ut doceamus moribus Christianis certissimam pestem afferre theatri licentiam, nomini Christiano gravissimam ignominiam. Atque utinam par oratio suscepto argumento contingeret, ut quantum veritas valet, tantum se nostra diligentia exereret. Neque de successu desperandum est hac qualicumque eruditionis facultate, tametsi nostris conatibus gemina præterea difficultas opponitur quasi moles quaedam, peccantium multitudo, auctoritas eorum qui errori patrocinantur : et est excusatio furoris multitudo insanorum hoc quoque nomine prava nostra natura, quod vitiis suis et cupiditatibus favet clauditque oculos, ne suam fœditatem videat, ingerentemque se menti divinam claritatem, neque facile avelli se sinit ab iis, quæ cum voluptate suscipiuntur ; cujus sumus natura cupidissimi, {p. 129}præmi, præsertim specie utilitatis objecta aut honestatis, quæ major calamitas est. Si quis vanitati resistat, ei vehementer irascitur populi multitudo. « Ille sit publicus inimicus. » Augustinus ait lib. II. de civit. Dei cap. XX. « cui hæc fœlicitas displicet. Quisquis eam auferre vel mutare tentaverit, eum libera multitudo avertat ab auribus, evertat a sedibus, auferat a viventibus. Illi habeantur dii veri, qui hanc adipiscendam populis procuraverunt, ademptamque servaverunt. » Excæcat nimirum prava consuetudo animos, et quod passim fieri videmus defendere conantur quidam licentiæ patroni, magni scilicet Theologi, quasi juri et equitati consonum, otio et litteris abutentes, qhos redarguere facile erit testimonio et auctoritate veterum Theologorum in hac re non discrepantium : a quibus discedere velle nostræ ætatis Theologos non utamus, has omnes simulatæ veritatis præstigias retegere certum est, multitudinem a furore retinere difficilius erit, nisi publica accesserit auctoritas, quorum interest magistratuum. Efficiemus certe ut ad theatra deinceps, quibus obscœna argumenta tractantur, non secus concurratur, atque ad ganeas, ad furta, ad cædes, ad lupanaria, qui suscepti laboris fructus erit multo maximus. Erunt enim qui pravitate cognita desinant peccare, salutemque suam turpi voluptate potiorem habeant, neque prudentes et scientes in mortem ferantur furentes, rapidi, miserabiles.

CAP. II. Varia spectaculorum genera. §

Suscepto igitur officio coercendi ludorum petulantiam : commodum duxi initio quid spectaculum sit, et quam varia spectaculorum genera olim essent, summatim explicare. Spectaculum est ludus voluptatis causa publice susceptus. Nam etsi ludi quidam ad virtutem ostentandam aut exercendam instituuntur, nimirum quibus de virium præstantia certamen est, aut etiam quæstus gratia suscipiuntur, in iis etiam voluptas popouli quæritur. Ludos autem a Lydiis fuisse primum inventos, unde Ludorum vox, Tertullianus de spectaculis c. V. et Isidorus lib. XVIII. etymolog. c. XVI. affirmatum reliquere, ab illis susceperunt alii quasi rem minime dubiam, qui Nonius Marcellus ex Varronis sententia Ludios dictos, ait, quasi lydios, quos ludiones Livius vocat Decadis VI. lib. VII. Eandam vocis notationem indicat Valerius Max. lib. II. c. I. ubi de ludorum more agit. Porro spectacula summa divisione in scenica et gymnica tribui possunt. In scenicis comœdiæ et tragœdiæ numerantur, mimi, pantomimi, archimimi, omnes fabularum actores : histriones ab Histrio dicti, unde primum advecti in urbem sunt, qui an gestu tantum et motu corporis personas varias exprimerent non satis constat, et plerique verba illis in fabulis detrahunt, gestus impudicissimos dant, de quibus Cassiodor. li. IV. epistolarum epistola postrema ad Symmachum, loqui videtur cum de theatro agens ; « His sunt, inquit, additæ orchestrarum loquacissimæ manus, linguosi digiti, silentium clamosum, expositio tacita. » Verum Gellius li. VII. c. V. Polo histrioni vocem et lachrymas dat, cum pro Orestis ossibus filii nuper defuncti urnam gestaret recens e sepulchro detractam. Neque in magno ponam discrimine, utrovis modo sentiatur, vocis enim significatione extensa histriones vocari puto tam eos qui voce, quam qui corporis gestu impudicas fœminas aut alias personas mentiebantur quae in mimi etiam Græca voce contigisse puto, ne nos hæc cura solicitet. Ad scænam thymelici etiam spectant, de quibus frequens mentio extat in legibus Imperatorum C. Theodosii de scenicis leg. IV. ii autem cantu, fidibus, aut saltu, aliisque motibus fabulæ subserviebant, quos merito socios theatrales vocaris, nam scænici voce actores omnes, {p. 130}mimi, histriones, thymelici comprehendebantur. In gymnicis ludis ipse agones posuerim athletas, cursores, aurigas, pugiles de jactu aut saltus pernicitate certantes, ad quæ genera illa quatuor certamina pertinent Græcorum litteris tantopere celebrata, Olympia, quibus Romæ capitolina respondent, Isthmia, Pythia, Nemea, illo epigramate Græco comprehensa.

GREC

GREC

GREC

GREC

Omnino Tertullianum lib. de spectaculis ludos omnes tribuit « in Circenses scenicos, agones, et munera gladiatorum »; et cum Tertulliano consentiens Isidorus loco supra citato ludos a locis in quibus committebantur quadrifariam distinxit, « ludus, inquiens, aut Gymnicus est, aut Circensis, aut gladiatorius, aut scenicus ». In gymnasio unde Gymnici ludi dicti sunt, saltu juvenes, cursu jactu, luctaque certabant, ac omnino de virium magnitudine et gloria contentio erat. Gymnasium autem dicebatur, quod nudi in eo plurimum decertarent, unde Gymnasii vox est traducta, quoniam ibi juvenes exercebantur, ad alia loca ubi ceteræ artes præsertim ingenuæ exercentur, eoque gymnasia Minervæ sacra erant, uti Salvianus ait lib. VI. de providentia, quoniam in ejus deæ tutela artes esse putabant. Ludi Circenses, quibus equos currui junctos bigis quasi lunæ, quadrigis solis imitatione, uti Cassiodorus ait lib. III. epistola LI. ad cursum incitabant, a carceribus egressi circum metas currentes de equorum velocitate, aurigarumque dexteritate certantes. Circus et circenses ludi a Circe dicti sunt, quæ filia solis esse fingebatur, eosque ludos prima in patris sui honorem institutit. Tertullian. cap VIII. de spectaculis. Nam Varro li. IV. dictos putat, quod pompa duceretur circum metas, et circum easdem equi currerent, utrumque Isidorus conjungit. Porro in metarum medio spatio obeliscus erat in modum sagittæ extenuato fastigio, globo superposito in modum flammæ, solis significatione, cui circus erat sacer, ludi ipsi circenses Castori et Polluci, quibus equos a Mercurio distributos historiæ docent ; sic Isidorum ex Tertulliano castigato. quamobrem circus ipse, quoniam ii heroes ex ovis nati finguntur, ovali figura erat, globique ovorum forma summas metas terminabant. Neptuno etiam ii ludi dicati erant, uti ex Lactantio lib VI. c. XX. et Salviano colligimus, quoniam in Neptuni tutela equos esse antiquitas habuit persuasum. Cereri etiam eos ludos sacros fuisse ex Ovidio et Tacito colligit Marlianus lib. IX. c. V. de antiquæ Romæ topographia, neque causam explicat facti. Verum de circo et ejus structura proximo capite plura dicenda sunt, nunc ad alia ludorum genera transeamus. Gladiatores in amphiteatro pugnabant, aut inter se, aut cum bestiis, nonnumquam etiam feræ inter se pugnabant. Theatrum semicirculi figura erat, objecta in fronte scena, ubi ludi committebantur : amphiteatrum quasi ex duobus theatris conjunctis majori tamen longitudine quam latitudine. In ejus area undique circumclusa pugna erat. Agonesque primum instituti in honorem mortuorum, quorum manes humano sanguine placari credebant, uti Tertullianus explicat c. XII captivosque aut servos pecunia emptos in suorum exequiis immolabant. Erant præterea Saturno dicati, qui ludi venationes etiam et munera vocabantur, id est officia mortuis exhibita. Lactantius loco citato. In theatro ludi scenici erant Veneri dicati, uti Salvianus ait. Lactantius vero Libero attribuit, utrique Tertullianus, quoniam utraque voluptas conjuncta est, omnisque venerea spurcitia in theatris peragebatur, ipseque Pompeius Magnus, qui primus e lapide stabile theatrum extruxit, conjunctum Veneris {p. 131}templum exædificavit, turpitudini religionem obtendens, quod alio loco copiosius est explicandum.

CAP. III. Theatri Circique structuræ. §

DE theatro et Circo quali structura fuerint pauca dicere cogitabam, ne aures nostræ peregrinari videantur, cum in eorum mentionem incidimus, quod sæpenumero contingat, necesse est. Nam theatri et amphiteatri conjuncta explicatio erit, theatrum enim circuli forma erat, quarta tantum circuli parte detracta, ubi scena surgebat duobus theatri brachiis inclusa quasi frons totius operis, in quam omni ex parte conspectus esset, divisa in scenam unde actores prodibant, Proscenium sive pulpitum, ubi agebantur fabulæ, et orchestram humiliori loco positam saltatoribus servientem, tametsi Isidorus lib. XVIII. cap. XLIV. pulpitum et orchestram idem facit, et non ignoramus has voces loquentium abusu sæpe confundi, ad aliaque significanda traduci. Ex duobus theatris dempta scena ampliatisque lateribus Amphitheatrum constabat, quasi in unum juncta duo theatra seu visoria (ut Cassiodori lib. V. epistola XLII. verbis utamur) majori longitudine quam latitudine, ovi forma, ac quædam prolixa rotunditas, uti idem ait. Temporaria atque e ligno plura fuisse Romæ theatra suspicari libet, quale illud Curionis apud Plinum lib. XXXVI. e lapide amphitheatrum primum Statilii Tauri impensa, Augusti suasu factum est in campo Martio, anno urbis conditæ DCCXXV. cujus magna pars ad sanctæ Crucis in Hierusalem ad ipsa urbis mœnia cernitur, nam amphitheatrum alterum nobilissimum in urbe media priori incendio deformato Augustus destinavit. Vespasianus, uti Suetonius ait in ejus vita cap. IX. extruxit, sed gloriam absoluti et dedicati operis, Titus ejus filius tulit, non Domitianus, uti vulgo hominum persuasio habet, eoque referenda sunt Martialis carmina in ejus operis laudem li. I. ejus amphitheatri formam explicare pergimus, quoniam ad ejus instar theatra alia et amphiteatra extructa per urbes erant, paucis mutatis. Ac primum arena dicebatur, quoniam ea sternebatur ad commoditatem pugnatium : Cavea quod locus cavus erat ab utraque parte in eam altitudinem erecto opere vix ut oculi pertingerent, et quoniam ex Marco Varrone li. IV. cavum in ædibus dictum, locus intra parietes relictus ad communem omnium usum, qui si tectus erat dicebatur testudo, si apertus ut lucem caperet, impluvium. Sic Varronis verba inntelligenda putabam, ea operis amplitudine, ut XXCVII. Note manuscrite  : + millia. homines caperet, ut Victor ait, stantes sedentesve, non explicat. In area, Jovis latiaris ara erecta fuit, sub area cloacæ fortassis ad aquas recipiendas aut derivandas, quæ ex pluvia dilabebantur. Circum opus porticus erat multis januis pertusum, feras aut gladiatores unde emitterent, supra porticum projectura mœnianorum instar, podiumque, unde Senatores et Principes spectabant, clatris seu retiis adjectis ad majus tutamen, adjecto etiam ad radicem operis aliquando euripo, hoc est, fossa aquis plena ad feras arcendas. Supra podium gradus succedunt minori altitudine singuli quam latitudine, nempe superiorum pedes, inferiores sedentes capere debebant. Erant autem ex intervallo tribus distincti baltheis totum opus cingentibus, unde præcinctiones et perizomata vocantur, nimirum prioris podii similitudine latioresque, ad quorum radices viæ erant, per quas a locis in loca alia transibatur. Sic Tertullianum intelligo, cum cap. III. ait. « Vias enim vocant cardines baltheorum per ambitum, nam quod sequitur, et discrimina popularium per proclivium », ad minores scalas referri debet, {p. 132}quibus ab uno, ut puto baltheo versus alterum descendebatur, inter quas intervalla graduum comprehensa cunei vocabantur a figura deorum angustiori ; qui cunei diversis ordinibus attributi erant equitibus, tribunis, militibus, unde ludos spectarent. In ipsa autem baltheorum fronte januæ parvulæ erant, vomitoria inde dicta, quod ad accipiendam et reddendam multitudinem idoneæ essent, ut per concamerationes, quæ sub gradibus erant, ingredi et exire possent. In summo opere porticus erat cum cancellis tecta, unde populus et mulieres spectabant, aut pedibus stantes, aut e cathedris positis. Præterea vela erant ad solem arcendum et pegmata, hoc est, machinæ e ligno plicatiles in alios usus, et ut puto, extendendis velis servientes, quæ pegmata in summo ædificio extantia confixa dixeris. Erant et tubi occulti per gradus facti, uti ex commissuris lapidum cernitur hodie etiam Romæ, lotio fortassis reddendo, aut emittenda aqua pluviali. Podium, ubi senatus erat, orchestra vocabatur voce a scena mutuata, unde equites spectabant equestria, unde populus popularia. Hæc ex Justo Lipsio lib. de amphitheatro, paucis commutatis desumpta sunt. Quæ de circo dicturi sumus ex Tertulliano, Cassiodoroque lib. III. epist. L. et Isidoro collegimus, atque aliis. Duplex circus Romæ fuit : alter flaminius dictus, cujus nulla certa vestigia extant, alter Maximus in valle, ut immensa moles montibus contineretur Aventino Palatinoque a Tarquinio Prisco primum constitutus, uti Dionysius et Livius aiunt, deinde a Cæsare dictatore Plinius auctor lib. XXXVI. cap. XV. iisdem vestigiis longitudine stadiorum trium, latitudine unius, sed cum ædificiis jugerum quaternum ducenta sexaginta millia homines sedentes capiebat, ingenti procul dubio vastitate ; centum quinquaginta millia Dionysius ait. Porticus totum opus circumdabant ferme, tecto inæquali, quod columnis sustinebatur inferius, ita ut quasi tres porticus conjunctæ essent, extrinsecus alia porticus erat æquali tecto, officinas in se habens et cubicula superius, per quæ venientibus ad spectaculum ascensus, ingressusque erat ad gradus, qui in hunc modum erant compositi, supra interioris porticus tectum ima parte podium erat adjectis clatris, quemadmodum in amphitheatro dictum est. Deinde ordine assurgebant gradus, in quibus erat sedendum cum suis vomitoriis et superiori porticu, unde spectabat populus. Baltheos seu præcinctiones cum suis viis in circo fuisse non invenio : erat tamen euripus decem pedum latus ad radices totius operis interius. Erant etiam januæ duodecim ad septentionalem plagam, quæ arte quadam simul omnes pandebantur, pinnis superius extantibus mœnium instar, unde ad oppidum ire dicebatur, uti Varro ait lib. IV. Ausonius epistola V. tredecim portas Circi fuisse ait, multa enim cum dixisset de iis, quæ senario numero in rebus sunt addit :

« Ostia quot pro parte aperit stridentia Circus

Excepto medium quod patet ad stadium. »

Prope januas erant carcerea a coercendis equis dicti, unde signo mappa dato currus (qua etiam mappa explicata ludos Circenses fore populo significabatur) egrediebantur, atque his operibus circumdabatur area omni ex parte. In media autem area secundum longitudinem alia ornamenta erant, quæ nemo melius Tertulliano descripsit lib. de spectaculis cap. VIII. Ac primum utrinque ternæ metæ, nimirum sex erant (Cassiodorus septem fuisse ait, fortassis obelisco, quod erat in medio, inter metas annumerato) globis summitatem singularum terminantibus ovorum forma, quæ ova Castorum vocabant, quibus ludi Circenses sacri erant, uti superius dictum est {p. 133}circum eas metas currebant equi, et pompa ducebatur. In medio intervallo Obeliscus erat Soli sacer litteris Ægyptiacis incisis, longitudine centum et triginta pedum globo superius adjecto flammæ similitudine, uti Isidorus ait, conjuncta æde Solis, ejusque effigie in fastigio ædis, neque enim putaverunt sub tecto consecrandum, quem in aperto habent, Erat præterea Obeliscus alter minor lunæ sacer, uti Cassiodorus ait, longitudine pedum octoginta octo. Adjiciebantur alia ornamenta, sacellum Murtiæ Veneris ante primas metas, aræ pluribus diis sacræ, ac nominatim Conso dei ara apud metas erat sub terra : quod consilia, cui ille præerat, tecta debeant esse. Porro a Conso ludi Circenses Consualia sunt dicti, et Consus idem Neptunus (ut Tertullianus ait de spectaculis cap. V.) cui totus apparatus serviebat, qua ratione in tanta turba deesset ? Item columnæ variæ erant, et mater magna Deorum, quo quæque ordine divinare non attinet, nam delphinorum effigies ad Euripi oram effictas puto. Sic enim Cassiodorus ait, « Euripus maris vitrei reddit imaginem, unde illuc delphini æquorei aquas interfluunt » ; nisi mavis interpretari delphinos veros in aquis illis natasse. Neque plura de Circi structura dicenda sunt, ad apparatum et pompa, qua ad eos ludos ibatur accedamus. Ab aris et templis ad ludos Circenses ibant sacrificiis peractis, nimirum vesaniæ illi religionem prætexentes majori licentia peccandi, præferebantur simulacra imaginesque deorum in ferculis uti Lilius Giraldus syntagmate VII. de Diis gentium ex Plutarcho affert. Sequebantur thensæ quibus Deorum statuæ aut exuviæ gestabantur ab hominibus coronatis, coronas, inquit Tertullianus li. de corona militis, ad deducendas thensas cum palmatis togis sumunt. Currus succedebant viris onusti et armamaxæ fœminis nobilibus. Varia urbis collegia, sacerdotes, augures, magistratus, artifices, plebe promiscua claudente pompam, quæ ubi ventum erat ad Circum, circum metas ducebatur, novisque hostiis mactatis, suas quique sedes procujusque gradu et dignitate occupabant, mox signo dato quadrigis aut bigis nonnumquam trigis aut sejugis à numero equorum currebatur, uti ex Isidoro et Cassiodoro colligimus, præcedebant singulares equi, quibus Circensium ministri vecti denuntiabant certamen instare, desultores vocati, quod in equos mira velocitate desilirent, aut de equo uno in alterum equum transilirent magno spectatorum miraculo, pedites etiam nonnumquam in Circo de velocitate contendebant recto cursu, atque ab oriente ad occasum, uti Isidorus ait, quod in Circum maximum convenire non satis poterat a septentrione ad austrum extenso, uti superius est indicatum. Sic ad Circum procedebatur. Quo apparatu ad amphiteatrum iretur non invenio, tametsi præcipuum fuisse ipsa ludorum magnitudo indicat, præterea cæremonia ludis theatralibus observata, peractis enim in templo sacrificiis, atque defuncti alicujus exequiis celebratis, uti ex Tertulliano c. X. conjicimus, inter tibias et tubas astantium ordo procedat ad theatrum totius pompæ duobus ducibus designatore atque haruspice non sine lictoribus, quod indicat Plautus prologo quodam. Sane quis locus haruspici esset in ludis scenicis aut in exequiis non satis intelligo, et fortassis pro haruspice in Tertulliano, auspice legendum est, nempe qui esset totius cæremoniæ et funeris antistes, aut auguria committendis etiam illis ludis captabantur. Designatorem plerique ipsum ludorum magistrum et præfectum intelligunt, unus Justus Lipsius in amphitheatro c. XV. huic sententiæ refragatur, designatorem putans eum fuisse qui loca ad sedendum dabat, qui a Martiali locarius vocatur. Sed miror virum eruditum in Ulpiano l. IV. de his qui notantur infamia non considerasse designatores vocari, quos {p. 134}Græci GREC appellant, cum constet GREC Græcis esse ludorum magistrum, qui prœmia victoribus dabat, ipsa Ulpiani verba subjicimus. « Designatores quos Græci, GREC, appellant, artem ludicram non facere Celsus probat, quia ministerium non artem exerceant ; et sane locus iste hodie a principe non pro modico beneficio datur. » Exciderat illud, in Circo certantes coloribus distingui Prasino et Veneto, uti Cassiodorus ait, quatuor Tertullianus numerat cap. IX. hos duos præterea album et rubrum (russeum ipse vocat) verum facilis est concordia ex Isidoro. Aurigæ enim duobus primis coloribus tantum utebantur, equi quatuor colorum erant, quos colores quatuor anni tempora, aut quatuor elementa significare putabant, iisque sacratos esse.

CAP. IV. De sensuum voluptate. §

Magna est potestas voluptatis, mires incredibiles ; lenis enim quamvis et blanda, non magno temporis spatio, nisi caves, animi et corporis partes omnes expugnat, virtutes enervat, ipsamque arcem in sublimi constitutam mentem evertit, atque in omne genus vitiorum præcipitem dat. Recte et sapienter Plato homines etiam excelsi animi reddi cereos a voluptate affirmavit, ut ceræ instar mollis vitiis cedant atque impuritati ; et alio loco voluptatem esse dixit omnium malorum nutrimentum, neque aliunde majus periculum urget, quam a circumfusis undique voluptatibus. Itaque ab omni memoria, quos neque hostes vincere, neque ulla æstus, frigoris aut inediæ injuria frangere potuit, eos videmus, et legimus illecebris voluptatum fuisse superatos. Quid enim alius Salomonem ea sapientia atque probitate transversum egit ? quid Annibalem Pœnum ejusque copias hosti opportunos præbuit, nisi Capuanæ amœnitates ? vina et convivia Campaniæ armis invictum vicerunt. Quod Romanis etiam accidisse satis constat invictis priusquam Asiæ jucunditates commoditatesque essent experti, atque voluptates alias. Latronibus sane persimiles sunt, quos Ægyptii Philistas vocabant, amplectentes quos strangulare volebant, ut Seneca ait epist. LII. ferrea ingenia voluptas quasi igne victa debilitat penitus et frangit : cumque in homine nihil virtute præstantius sit, huic divino muneri nihil est tam inimicum quam voluptas. Neque enim ea dominante temperantiæ, fortitudini, liberalitati, aut cæteris virtutibus locus est, neque sub ejus imperio ulla honestatis pars potest consistere, quoniam vitiosa et mortifera est, armamque illius. cujus unum opus, mentes hominum expugnare atque vitiorum maculis fœdare ; est enim mortis fabricatrix voluptas. Et sicut Deus hominem ad vitam per laborem et sudorem vocat, cum sit virtus in arduo posita ; ita ad mortem per delitias et suavitates festinamus, nimirum ad verum bonum aspera via ducit, malorum imagines ad exitium per bona fallacia. Cavenda sunt igitur oblectamenta omnia, sensuumque voluptates tanquam laquei, ne capti ea mollicie in ditionem mortis nos, nostraque redigamur. Si voluptati cesseris, cedendum est dolori, labori, molestiæ, paupertati, quia voluptati inimica funt : ambitio, ira, avaritia, cæteraque vitia uno impetu animum occupabunt. Dedit Deus sator et parens humani generis homini cognitionem et appetitum, quibus ad agendum incitatur sponte, nullo cogente, unde inter alios affectus, quemadmodum tristitia ex re adversa oritur, ita ex prosperis cum voti compotes evadimus aut nos ea spe lactamus, voluptas manat, quasi quies quædam animi cupiditate satiata, metaque laborum, magnam ei suavitatem inservit, vel ipsa tota est suavitas, ut esse velut condimentum, cujus cupiditate incitati omnia humanæ vitæ officia, quamvis difficilia impleremus. Itaque quo {p. 135}difficilior est actio, qua obire opus est, majorem indidit voluptatem, uti in filiorum procreatione considerare licet, ne deficerent genera, ardentissimam cupiditatem admiscuisse corporibus ut uterque sexus alterum appeteret avidissime, eaque ratione propagari et multiplicari animantes possent, quam cupiditatem cum omnibus animantibus dedit, tum in homines acriores stimulos habet, vel quia hominum cognitio major est, mollior caro ; vel quia genus hominum amplius propagari voluit : vel ut virtus, cujus solus homo est capax cum vehementiori voluptate tanquam cum domestico hoste pugnaret, nam quæ incitamentum ad virtutem esse debet, ideoque a conditore data est, si modum excedat certissima virtutis labes est. Cæteræ quidem animantes præter eam voluptatem quæ ex coitu, et quæ ex pabulo percipitur, nullam aliam aut vix sentiunt, ad eam certe referuntur aliorum sensuum functiones oblectamentaque. Vident ut appetant quibus ad cibum opus habent, audiunt ut pericula fugiant, congregarique possint, odoratus pabulo servit, neque enim florum aut aliorum odorum et aromatum suavitates omnino percipiunt. homini vero data est infinita voluptas, quæ sensibus omnibus capitur, ut in vitium cadentem virtus reprimeret. Stupra enim et adulteria, et omnia flagitia nullis aliis illecebris nisi voluptate excitantur. Sed discrimen est, nam cibi et libidinis nimiæ voluptates vituperantur, atque in vitiis ponuntur. Quæ ex oculis, auribus, aut odoratu percipitur non item, quæ plerisque occasio errandi est, nulla ut putent aspectu ludorum, aut auditu musici concentus vituperationem incurri. Recte enim Aristoteles eos tantum incontinentes vocari ait, qui tactus aut gustatus voluptate superantur, qui immodice re utuntur venerea, aut ciborum luxum consectantur, Philoxeno similes, gruis collum a Diis immortalibus sibi datum optanti, quo se diutius cibi sapore oblectaret ; qui autem videndo audiendove modum non tenent, quis eos intemperantes vocaverit ? nempe quoniam priores voluptates cum cæteris animantibus communes habemus eas solas aut maxime probro damus quasi in similitudinem brutorum homine degenerante, quod in aliorum sensuum voluptatibus non contingit ; aut fortassis quoniam illæ priores acriores sunt, eoque agis nocent nisi modus adsit, certis finibus circumscribantur necesse est, a virtuteque corrigantur, cujus partes sunt prosequi salutaria, amovere atque repellere contraria. Sed et in aliis voluptatibus quoddam incontinentiæ genus esse potest minus fortasse vulgo cognitæ, verissimæ tamen aurium et oculorum voluptas ex aspectu ludorum, vocum et cantuum suavitate suscepta non minus vitiosa est, neque minus exitiosa quam oblectationes aliæ. Quis enim non luxuriosum et nequam judicarit eum, qui totos dies desideat in theatro, aut scenicas artes, lyristas et comœdos domi habeat victus aviditate ejus voluptatis ? omnes enim corporeæ oblectationes irritamenta vitiorum sunt, et ad corrumpendos animos turpitudineque fœdandos magnam vim habent. Omnino ex tactu velut ex communi fonte universæ sensuum voluptates derivantur, quoque magis illi conjunctæ sunt vehementiores existunt, cum sensus omnes in carne sint, per quam voluptas tactus diffusa est, ex ea quasi per quinque rivulos in omnes sensus diducitur. Sic voluptates cæteræ ex carne ortæ ad eam referuntur, et quasi limo suscepto a rebus externis in se reflexæ totam carnem et per eam animam inficiunt quo minus probitati operam dare, Deumve contemplare tranquilla mente possit, uti Basilius docet lib. de virginitate, unde hæc hausimus. Nullis enim finibus prava hæc cupiditas resistit, ignis instar quo plura damus plura petit, sæpeque ab honestis voluptatibus progrediens momento temporis ad illicita trahit, atque ab una {p. 136}voluptate in diversam facto transitu in turpitudinem desinit. Eam Græci per hydriam significaverunt quam in palude delitescere, et multa capita habere finxerunt fabula non inepta. Voluptas enim carni insita in multos sensus quasi capita diffunditur magno periculo, nisi universa uno ictu opprimantur, nam qui cupiditati indulgendo quasi unum caput præscindit, indulgentia bellua illa multiplicior exurgit majoresque impetus habet, igne potius quam ferro excindenda, cælesti inquam ope et charitatis ardore magis quam humana industria. Cujus etiam rei gerebat imaginem tum adeps animantium, quem Deo universum offerri divinæ leges præcipiunt. Levit. cap. 3. vers. 17. et ca. 8 vers. 16. ad significationem non partem voluptatis, sed universam, quoad ejus fieri possit, abdicandam videri : tum vitulus pro sacredote oblatus, cujus adipem, qui erat super vitalia (Græca super intestina ventremque habent) et reticulum jecoris, duosue renunculos cum arvinulis suis divina lex offerri jubet ignis alimentum. Nimirum sunt voluptates quædam, quibus carere penitus possumus, quales venereæ sunt, eas renes significant cum suo adipe cremati, aliis carere prorsus non possumus, ut quæ ex gustu, visu, audituque existunt, quod ventris et jecoris adipes incendio consumendi significant, non venter ipse, jecurve. Ergo voluptates nimiæ præscindantur, quoniam vitiorum fomenta sunt, et vitiis pabulum subministrant, susceptæque semel nullis resistunt finibus, sed ad turpiores oblectationes identidem provocant, intimis visceribus stimulos libidinis commovent, et naturalem illum incitant et inflammant ardorem, donec totum hominem in laqueos æternæ mortis inducant, nullaque re magis in vita peccatur, quam pravæ huic cupiditati frenos laxando, quam compescere initio atque comprimere multis extitisset salutare, qui sua certe ruina cæteros cautiores debent efficere, ne se hac labe pesteque infici sinant, quantumvis sensim se insinuet, et honesti specie fallat.

Cap. V. Scena cur oblectet tantopere. §

Quæsi vera sunt, voluptates sensuum quas appetunt, qui corpori ut pecudes serviunt, ita inter se comparari, ut ex una alliciatur altera majori turpitudine ; quid contingere credamus, quibus in scena familiare est totam turpitudinem oculis haurire atque auribus ? Num innoxios temperatos, sanctosque dicemus ? an potius in cœno volutari atque morte quae in voluptate est, sicuti vita perpetua virtute comparatur. Quo loco mirari convenit, cur homines tantopere scena ad se rapiat, ut contemptis cæteris vitæ officiis eo plerique concurrant, totosque dies in ea voluptate consumant, tanto sæpe animi motu in furorem concitati, ut non minus spectaculum præbæant quam ipsi histriones, ii ipsi qui spectatum venerunt, clamore, plausu, lacrymis. Sed nimirum quæstuosa hominum arte in unum locum omnia voluptatum instrumenta congesta sunt, quæ singula ad detinendos, ac suspendendos hominum animos magnam vim habent. Primum enim insoliti casus et admirabiles commemorantur mirobiliori aliquo exitu terminati, uti in tragœdiis et comœdiis perspicimus, ita incredibilia componi, ut facta non ficta videantur esse. Porro insolita admirari, quotidiana contemnere, humanum est : suntque maxime mirabilia, et maximum exprimunt voluptatem, quæ maxime inexpectata continunt, maxime periculosa videntur. Quod si nudis sæpe narrationibus rerum capimur, historiaque quoquo modo scripta oblectat animos, cum simus natura curiosi sermunculis etiam anicularum et fabulis detinemur : quid faciant cum nitor sermonis et {p. 137}eloquentia accesserit ? quanta gratia narrationi addetur ? quæ altera ejus oblectationis causa existit, præsertim verborum luminibus et sententiarum tota oratione distincta, uti pratum floribus, gemmis aurum. Deinde versus numerosi et ornati titillant animos, et quo voluerint impellunt, eoque magis nitore suo persuadent, et facilius adhærent auditorum memoria atque animo. Qui enim numeris constamus omnium, maxime numeris capimur, numerisque adstricta oratio vehementiores motus in omnem partem solet concitare. Nam quæ verbis carent, aeris et nervorum dulces soni, suaves et canoræ voces addita fabulis non parum suavitatis adjiciunt cum sæpe soli sine satietate multo temporis spatio audiantur. Finguntur mores hominum omnis ordinis, conditionis, ætatis, voce, gestu, habitu, lenonis, meretricis, parasiti, juvenum, senumque, in quibus multa sunt notatu digna deridiculaque. Neque referuntur tantum verbis, sed ipsis oculis subjiciuntur, quod multo majorem vim habet. Sales jocique adjiciuntur ad risum multitudinis excitandum. Postremo quæ major est illecebra, pulcherrimi adolescentes, aut quæ major pestis est, puellæ eximia venustate producuntur in theatrum, aptæ oculos detinere non petulantis multitudinis, sed prudentum etiam hominum et moderatorum. Num ullius gemmæ, floris aut animantis decor cum humana pulchritudine possit comparari ? Num ulla res potentius oculos atque animos flectit, etiamsi nuda objiciatur ? jam ornatus plane regii, et in morem antiquum confirmati quantum venustatis, quantum oblectationis addunt ? Longum est ire per singula, quæ si exequi et dilatare pro dignitate velim, nullum finem reperiat oratio. Atque hactenus de honestis comœdiis, tragœdiisque dictum est, in quas si tam multa conferuntur voluptatem facientia, quid si ad turpitudinem singula referantur ? quæ oblectatio maxime omnium devincit homines, atque ita ut vel ipsa nuda commemoratione animos rapiat ? quid si de stupris virginum fabula est ? de amoribus meretricum, lenonum turpitudine, num ea voluptate potentior aliqua excogitari possit ? non arbitror. Objiciuntur enim menti irritabiles formæ, suggeruntur fomenta vitiorum, et ex rerum imagine ac commemoratione cupiditas excitatur, atque simulatis amoribus quasi veris intersint turpi voluptate spectatores ingurgitantur, quasi in sentina volutati. Quod an sit vitandum atque omni ratione detestandum periculum, hac disputatione conabimur demonstrare.

CAP. VI. Veteris et novæ comœdiæ discrimen. §

Ex omnibus spectaculis, quæ Græcis et Romanis quondam in usu fuerunt cæteris antiquatis, scenici ferme ludi relicti modo sunt, qui omnium maxime exterminari debebant, atque e moribus nostræ nationis convelli. In aliis enim ludis quoddam tyrocinium et meditatio virtutis erat ludicris ad vera certamina et bella corpore exercito, ubi jactu, lucta, cursu equorum, sagittandi peritia certabant. In theatris dies totos residentes corpus otio, animum libidine frangunt. Verum priusquam ad nostra theatra venio, quid vetus comœdia a nova differret explicandum est, altiori sumpto principio. Solivagi initio homines incertis sedibus ferarum ritu pererrabant : nullo certo imperio devincti, nisi quatenus naturæ impulsu quæque familia ei honorem deferebat maximum, qui cæteros ætate præibat. Ea cum numero augebatur, quandam populi {p. 138}formam repræsentabat, unde pagi nati sunt, ex pagis multis mutui præsidii causa ne a potentioribus premerentur, uno delecto capite in locum unum convenientibus urbes sunt constitutæ civium numero, et majori cultu præstantes, adjecti ludi ad multitudinem alliciendam detinendamque. Quod institutum ubique terrarum tenuit. Athenienses etiam nondum a Theseo in urbis formam coacti rudi more agrestique instituto per agros sacris operati, tum eos qui sacrificio interfuerant, tum externos scommatis dicteriisque quadam dicacitate impetebant ? quod rustici etiam in Italia imitati sunt, post messem peractis sacris in se invicem simili procacitate ludentes, neque a verborum obscœnitate abstinentes nonnumquam alternis versibus fesceninis ex eo dictis, quod a Fescenina civitate Hetruriæ is mos ad cæteros dimanaverit. placuit is ludus urbano populo, et qui dicendo valebant ad id argumentum versibus tractandum animum applicuerunt in Græcia Italiaque. Sic rusticis exclusis ingenia urbana aliorum mores taxando se exercuerunt, non modo versibus factis, sed etiam prodeuntes in scenam spectatores, absentesque carpebant, satyræ amaritudine, magno nonnumquam dolore eorum qui notabantur. Unde a sano principio suscepta licentia, cum poetæ sæpe privatis affectibus servirent, auditores asperis facetiis elusi jurgia concitarent, lege cautum est, ne quemquam liceret nominatim in scena notare. Ita genus illud comœdiæ abolitum est, quæ vetus est dicta novæ comparatione ; ac ne permissum quidem diu, quod poetæ facitare cœperunt, ut obliquis dictis tacitisque nominibus aliquem perstringerent. Ergo sublata veteri comœdia, nova successit, qua de virginum stupris, nuptiis juvenum, merecticum fraudibus agebatur, nullo nominatim ne oblique quidem perstricto ab histrionibus, qui in multa quamvis rerum turpitudine a verborum obscœnitate temperabant, uti Augustus ait li. II de civ. Dei c. 8. Veterem comœdiam Græcia ferme retinuit nullis satis coercita legibus aut exemplis calamitatum ex ea licentia carpendi alienos mores natis, uti ex Aristidis sophistæ oratione de hoc argumento conjicio ; cujus deinde mentio reditura est. Roma majori severitate morum posterius comœdiæ genus secuta est, et erat antiquitus lege duodecim tabularum vetitum : carmen malum conscribere, quo fama alterius coinquinetur et vita, et ludi scenici non ante quadringentesimum urbis annum suscepti sunt, certe Tito Sulpitio Potito, Caio Licinio Stolone consulibus, cum peste laboraret populus, ex libris Sibyllinis voti, tametsi aliquando viri insignes tacite ab histrionibus taxabantur, uti Diphilus tragœdus directis in Pompeium magnum manibus verba illa fabulæ pronunciavit, « miseria nostra Magnus est ». Valerius Maximus lib. sexti cap. secundo. Mimus etiam, ut refert Julius Capitolinus, quosdam coram Maximino Imperatore versus Græce pronunciavit, quibus ejus immanitatem notavit. « Elephas grandis est et occiditur. Leo fortis est et occiditur. Tigris fortis est et occiditur, Cave multos si singulos non times. » Hoc erat discrimen veteris et novæ comœdiæ, Græcæ et Latinæ, utrique commune vitium, quod convitia in Deos impune jactabant dignos cultoribus talibus. Quam fœditatem Arnobii verbis accusare præstabit lib. quarto adversus gentes extremo, poetarum licentiam redarguentis, Deorum probra carminibus explicantium. Quod idem in scenis ab histrionibus factitatum his verbis accusat. « Sed poetis tanutummodo licere, voluistis indignas de Diis fabulas, et flagitiosa ludibria comminisci. Quid pantomimi vestri, quid histriones, quid illa mimorum atque exoleti generis multitudo ? Nonne ad usum quæstus sui abutuntur diis vestris, et lenocinia voluptatum ex injuriis attrahunt, contumeliisque divinis ? Sedent et in spectaculis publicis {p. 139}sacerdotum omnium, magistratuumque, collegia Pontifices maximi, et maximi Curiones, sedent quindecim viri laureati, et Diales cum apicibus Flamines ; sedent Augures interpretes divinæ mentis et voluntatis, nec non et castæ virgines perpetui nutrices et conservatrices ignis ; sedet cunctus populus et senatus ; consulatibus functi patres, diis proximi atque augustissimi reges ; et quod nefarium esset auditu, gentis illa genitrix Martiæ, regnatoris et populi procreatrix amans saltatur venus, et per affectus omnes meritriciæ vilitatis impudica exprimitur imitatione bacchari. Saltatur et magna sacris compta cum infulis Mater : et contra decus ætatis illa Pessinuntia Dyndimine, in bubulci unius amplexu flagitiosa fingitur appetitione gestire, nec non et illa proles Jovis a Sophocle in Trahiniis, Hercules pestiferi regiminis circumpetitus indagine miserabiles edere inducitur ejulatus, violentia doloris frangi, atque in ultimam tabem diffluentium viscerum maceratione consumi. Quin et ille in fabulis ipse regnator poli sine ulla numinis majestatisque formidine adulterorum agere inducitur partes ; atque ut fallere castitatem alienarum possit familias matrum ora immutare fallacia, et in species conjugum subdititii corporis simulatione succedere. » Hactenus Arnobius. Sic deos violare facilius putabant quam homines stulta persuasione decepti ultione nulla, nullis in populo motibus, quod de Christiani populi moribus sublatum esse penitus, fatemur, nemini fore impune si in theatro cælestes audeat verborum procacitate tentare. Illud contendimus, qui res turpes in scena actitant, earum rerum commemoratione non minus nocere neque minus arcendos esse, neque permittendum ut in suæ turpitudinis gurgite diutius jaceant.

CAP. VII. Comœdias Divorum cultui non convenire. §

Difficile est pravam consuetudinem convellere longo tempore magnoque assensu multitudinis confirmatam, celeberrima festa comœdiis actitandis celebrare solitæ ; ac periculum est ne divorum cultum hac disputatione imminuere voluisse videamur non sine aliqua impietatis suspicione. Conandum est tamen, quoniam nusquam gravius peccatur, quam inepta religione suscepta. Ordiar autem unde facilius adversarios convinci posse putabam. Dico oportere Deum immortalem, divosque omnes omni lætitiæ significatione colere, votis, sacrificiis, cantu, floribus, festa fronte, ramalibus opere topiario, nihilque omnino prætermittere eorum quæ religionem et pietatem in animis mortalium augent : qui quoniam sensibus ducuntur, externo rerum apparatu, ornatu, pompa capiuntur maxime : Contendo tamen histriones a festis populi Christiani et templis exterminari penitus debere, quod priusquam ex ipsorum persona et argumentis quæ tractant confirmem ; illud dicam Aristidem sophistam neque nostris moribus neque religione nostra imbutum, orationem edidisse qua Smyrnæ, (quæ est civitas Ioniæ) hoc ipsum persuadere conatus est, deorum festis comœdias non convenire, neque ludo agere quod honestum non sit. Atque ille quidem eas comœdias insectatur, quibus ex Græca licentia convitia in præsentes absentesque jaciebantur, in quam pravitatem pleraque ejus argumenta diriguntur, non pauca nostro etiam proposito favent. Ea sunt nullum libamen aut sacrificium gratius diis esse, quam si animum suscipiamus optimum et pacatissimum ; deorum celebritates mutuæ benevolentiæ atque amicitiæ vincula esse : quae res diis maxime curæ est. Amico præsente viro gravi convitium dicere audireve, quis ferat ? Deos minori reverentia prosequi, qui conveniat ? Optima honestissimaque dicenda semper sentiendaque in festis, quæ ad religionem pertinent, multo magis cum voce præconis omnibus, qui adsunt, initio rei sacræ denuntietur GREC, hoc est benedicere, qui ergo conveniat ad divos {p. 140}honorandos turpissima verba usurpare ? qui conveniat quæ neque facere neque pati intra lupanaria fas est, hæc in mediis templis canere ? Et quidem in sacrificio offerre quæ lege sunt vetita, impium est ; quid honorare deos eorum opere et arte, quibus nulla pars probitatis inest ? Si inter cantores dissonet aliquis, ejicitur cum probro ; si universus chorus absonum canat, feremus ? præsertim pueris et virginibus præsentibus, quos domi et in scholis ut honesta loquantur et audiant, curare debemus, num ea publice audire patiemur, quæ si privatim impune dicerentur, mores everterentur singulorum ? et miramur tantam malorum colluviem in republica vigere, cum ubi sanctitatis domicilium est, tantam pravitatis sementem fieri patiamur ? Num juvenes impuris magistris erudiendos tradamus ? hæc enim excusatio affertur : in comœdiis vitæ humanæ varios casus exprimi, retegi fraudes, documenta tradi, quibus juvenes cautiores reddantur, quos ego aberrare prorsus contendo. Neque enim ebriorum est sobrietatem suadere, neque turpissimus quisque ad probitatem docendam præceptor idoneus sit, qui ad virtutem a vitio, ad rationem a furore, ab immanitate ad humanitatem publice auditores revocet. Januæ curam non credamus cujus ne quid domi contingat quod dedecus afferat, sed probatæ fidei viro : filios et uxores atque omnem urbanam multitudinem docendam, idque in templis, profligatæ vitæ hominibus tradamus ? atque quos sobrios ad colloquium non admitteremus, neque cum iis consociaremus vocem, iis ebriis et amentibus fidendum putabimus ? eorumque opera credemus dies festos multo celebriores evadere ? apage dedecus ad nefas omnibus piaculis procuranda. Verum Aristidis argumentis compendio recitatis ad Augustinum progrediamur qui lib. secundo de civit. Dei cap. tertio decimo antiquos Romanos ridet, quod histriones notarent infamia ; iidem scenicis ludis deos honorandos putarent, qui enim conveniat ignominia notare atque in infamium numero ponere, per quos divinus cultus augeatur. Ipsa Augustini verba sibjicimus : «  Sed respondeatur mihi, inquit, qua consentane a ratione homines scenici ab omni honore pelluntur, et ludi scenici deorum honoribus admiscentur ? Illas theatricas artes diu virtus Romana non noverat, quæ etsi ad oblectamentum voluptatis humanæ quærerentur, et vitio morum reperent humanorum, dii ea sibi exhibere petiverunt. Quomodo ergo abjicitur scenicus per quem colitur Deus ? et theatricæ illius turpitudinis, qua fronte notatur actor, si adoratur exactor ? » In quo multo prudentiores Græcos fuisse contendit, qui actores fabularum repente a scena et theatro ad summos honores et magistratus evehebant, quasi diis sacros et cælestibus in primis gratos. Sed et aliquando a Romanis histriones templis fuisse prohibitos quasi deorum cultui non convenientes. Tacitus libr. quarto decimo his verbis indicat : « Ac ne modica quidem studia plebis exarsere, quia redditi quanquam scenæ pantomimi, certaminibus sacris prohibebantur. » Qua ergo fronte histriones de foro raptos e publicis diversoriis in templum Christiani inducunt, ut per eos sacra festorum lætitia augeatur ? quos Ecclesiasticæ leges. d. 33. Can. maritum. a sacris ordinibus repellunt, quomodo ipsorum opera consentaneum sit credere divinum cultum diebus festis illustrari ? Sed objicis fortasse eos in templis, non in turpibus argumentis versari, sed sacras historias referre, aut ex divinis libris petitas, aut ex sanctorum hominum historiis. Quod utinam verum esset, et non potius ad movendum populi risum obscœnissima quæque actitarent, et est acerbissimum negare non posse, quod sit turpissimum confiteri. Scimus sæpe sanctissimis {p. 141}templis præsertim inter fabulæ actus chori ad instar adulterorum furta, amores turpes recitari ; ut honestissimus quisque ea spectacula vitare debeat, si decori et pudori consultum velit. Et putabimus tamen quæ a modestis hominibus fugiuntur, ea cælestibus esse grata ? Ego putarim potius quasi sordes et religionis ludibria hos omnes ludos a sanctissimis templis esse exterminandos, præsertim a publicis histrionibus actitatos ; nam cum turpi vita sint, religionem fœdare potius sua ipsorum ignominia videntur, et assueti turpibus etiam in sanctissimis locis odorem quo imbuti sunt ore, oculis, et toto corpore exhalant ; ac nescio an aliquando fabulam agant, quin verba turpia vel imprudentibus sæpe excidant, et hos tamen contendemus divinis celebritatibus adhibere ? sed fac, quod numquam accidisse probabis, histriones severa aliqua lege constrictos intra modestiæ fines contineri posse, ac sacras tantum historias cum dignitate referre : contendo non minus cum morem religionis sanctitati fore exitialem, neque minus dedecus reipublicæ afferre, qui enim conveniat ab hominibus turpibus divorum res gestas referri, eosque Francisci, Dominici, Magdalenæ, Apostolorum, ipsius etiam Christi personas sustinere ? an non id sit cælum terræ aut cœno potius, sacra prophanis miscere ? Imagines in templis magna honestate depingi jubetur, et impudicam fœminam Mariæ aut Catharinæ, probrosum hominem Augustini aut Antonii personam repræsentare patiemur ? Quod Arnobius certe lib. quarto contra Gentes extremo ab antiquis factitatum reprehendit : ut histrionibus deorum personæ imponerentur, illis verbis : « Nec satis hæc culpa est : etiam mimis et scurrilibus ludicris sanctissimorum personæ interponuntur Deorum ; et ut spectatoribus vacuis risus possit atque hilaritas excitari, jocularibus feriuntur cavillationibus numinæ, conclamant, et assurgunt theatra, caveæ,omnes concrepant fragoribus atque plausibus. » Idem Tertullianus accusat in Apologia. c. quinto decimo. « Quid inquiens, quod imago Dei vestri ignominiosissimum caput et famosum vestit quod corpus impurum, et ad istam artem effœminatione productum Minervam aliquam vel Herculem repræsentet ? nonne violatur majestas, et divinitas constupratur laudantibus vobis ? » quæ verba ad nostros mores transferas licet, atque in antiquis vitiis interpreteris nostrorum licentiam et turpitudinem accusari. Itaque si duorum optio danda esset, mallem ab histrionibus prophanas fabulas agi, quam sacras historias, quibus divorum personæ cum decore atque honestate referri debent, quod eos facere non posse persuasum habeo, tum ob eorum vilitatem, et dedecus, tum ob fœdissimos mores paremque actionum levitatem et turpitudinem. Et ipse cogitabam in templis festisque Divorum, cujus causa instituta sunt, omnia ad pietatem et modestiam debere esse comparata, quibus rebus animus excitatur ad religionem et ad rerum divinarum contemplationem, iis communiter et privatim vacandum esse risus, plausus, clamores an id præstent per se quisque considerabit, quod si nequam et perditus haberetur, qui solus aut cum paucis in templis id faceret ; an meliorem putabimus qui cum universo populo id faciat ? sed quid hoc loco diutius hæsitamus ? cum lege Ecclesiastica vetitum sit ludos theatrales in templis agere, quæ lex incipit, Cum decorem, De vita et honestate clericorum. « Interdum, inquit, ludi fiunt in Ecclesiis theatrales et non solum ad ludibrium, (sic lego) spectaculi introducuntur in eis monstra larvarum, verum etiam in aliquibus festivitatibus diaconi, presbyteri, ac subdiaconi insaniæ suæ ludibria exercere præsumunt. » Quæ utraque legis conditor Innocentius tertius deinde fieri prohibet, cujus interpretes tamen de prophanis spectaculis interpretantur, ne multorum consuetudinem reprobare necesse sit, scilicet comœdias de argumentis sacris in templis agentium ; quam sententiam {p. 142}hoc loco neque refellere est animus neque probare ; ac satis haberem si quemadmodum qui ex sacrato ordine sunt, ludos scenicos committere ubicumque vetantur, ita histrionibus (quod Panormitanus in eam legem indicat) generi hominum corruptissimo templa essent clausa. qui sive prophana, sive sacra argumenta tractent, parem mihi videntur religioni contumeliam facere et in quocumque argumento ad ingenium redeunt, in mediisque actionibus ad verba turpia et gestus passim dilabuntur. Sed quoniam Innocentius larvas a templis arceat, crediderim tripudia, quæ more Hispanico magno strepitu et fragore tympani modos plausu pedum modulante concitantur a larvatis hominibus, removenda esse ; quid enim nisi perturbationem orantibus privatim, et publice canentibus afferunt ? Est quidem provinciali lege cautum ne templa ingrediantur, priusquam precibus et divinis laudibus finis sit impositus. Verum id non satis servari compertum est, cum circum templa, circumque chorum ubi canitur eum strepitum edant, qui non minori impedimento sit quam si penitus irrumperent. Et est litteris proditum in Saxonia villa colbecke ipsa natalitiorum Christi nocte decem et octo viros et fœminas in cœmeterio choreas agentes, neque ad sacerdotis in templo sacrificantis præceptum cessantes ejus Dira imprecatione integrum annum saltare compulsos, ac tandem ad unum periisse salutis anno 1012. auctores Vincentius et Trithemius, et miror quorum exempla imitantur, supplicium eorum non perhorrescere. Addam etiam modos musicos accuratiores, quos passim in celebrioribus festis usurpari videmus, additis omne genus instrumentis contra legem Ecclesiasticam invectos esse, quæ lex Joannis 22. inter extravagantes refertur, De vita et honestate clericorum, cujus initium est, Docta sanctorum. quæ eo pertinent non ut moveamus susceptam pridem ab omnibus ferme consuetudinem ; sed ut indicemus quanta cautela opus sit, quantaque moderatione usurpari debeant, quæ a majoribus reprobata fuisse non possumus ignorare ; debereque eos quorum interest curare atque efficere, ut similia serviant pietati, neque populus cujus causa hæc suscipiuntur, ad templa non secus concurrat, atque ad spectacula, ludos et celebritates alias profanas, quæ maxima corruptela morum est, et sanctissimæ religionis labes. Neque turpes cantilenæ audiantur, aut quæ turpitudinis memoriam excitent ad obscœnarum modos, mutatis quamvis verbis, decantatæ, quod grave crimen est omni supplicio vindicandum. Sed novi multitudinis vanitatem, cantorum licentiam (quippe corruptissimum fere id genus hominum vitiis est) numquam impetrabimus ut debitis finibus se contineant, præfectos monuisse satis habeamus atque unde dilapsa est, ad histriones referatur oratio, legesque imperatoriæ quid in hac re sanxerint explicandum est. Varie quondam habita ac sæpe immutata ejus rei forma ab Imperatoribus est, et plerique ludos scenicos ad oblectandum populum permiserunt, ea tamen exceptione ne diebus Dominicis, Christi natali, Paschæ atque Quinquagesimæ diebus committerentur, quod sanxit Valentinianus Cæsar anno salutis 425. Codicid Theodosii, lib. XV. tit. V. De spectaculis, lege, Dominico, nimirum quinta, quod majori severitate Gratianus Valentinianus et Theodosius sanxerant anno 389. lege nullus eodem tit. ne quis judex iis ludis vacaret, nisi natali Imperatoris et imperii die, quo die vel in lucem editus, vel imperii erat sceptra sortitus, idque ante meridiem tantum, et post epulas ad spectaculum redire desisterent. Quod si de spectaculis accipiendum putes, quæ publico sumptu exhibebantur, non resistam, modo eadem lege concedas diem solis, id est, Dominicum ab ea vanitate esse exemptum ; et merito, ne populus quo die divino cultui vacare {p. 143}debebat et debet, ad theatra recurreret ; ab schola virtutum et pietatis studiis ad tetra impuritatis omnis et impudicitiæ gymnasia. Non ergo censebant Imperatores ludis scenicis divinum numen coli competenter, quos diebus festis fieri vetabant. Nunc vide quanta perversitas, ratio quam præpostera, histriones impuros in templa vocamus, neque satis celebrem diem festum fore putamus, nisi mimi veste insolenti et rugosis sinibus festiva lætitia augeatur.

CAP. VIII. Mulieres in scenam inducendas non esse. §

Sequitur pravitas alia, neque minor superiori neque minus repellenda, mulieres excellenti pulchritudine, eximia actionum venustate et gratia inducuntur in theatrum, quod maximum est irritamentum libidinis et ad corrumpendos homines potissimum valet : Nimirum histriones cum studia omnia lucro metiantur ; et ad quæstum omnia referant, ad multitudinem alliciendam, quam non ignorant aspectu mulierum et auditu maxime capi, omnes fraudes suscipiunt nulla honestatis cura. Vincit officium linguæ tanti sceleris commemoratio, eo amplius quod hæc etiam turpitudo suos patronos habet, non quosvis de populo, sed viros eruditionis et modestiæ opinione præstantes. Quorum errori quoniam latius patet, et altas radices egit, mederi quantum in nobis situm erit, hac disputatione conabimur. Neque enim in tam malo statu res est, ut desint sanæ mentes quibus hæc turpitudo displiceat ; et est principum munus resistere levitati multitudinis et perditorum hominum temeritati. Neque ignoramus antiquis temporibus mulieres in scenam fuisse invectas, quod primus Phrynicus tragœdus fecisse traditur, ut muliebrem personam in scenam induceret, Gregorius Giraldus auctor. Et in floralibus ludis fœminæ nudabantur pudendis modo invelatis. Alexander ab Alex. lib. sexto dierum genialium ca. octavo, sed vulgati pudoris et servæ publicæ eæ erant, præterea nostræ religionis expertes, uti leges variæ indicio sunt, præsertim in C. Theodosii lib. XV. tit. VII. de scenicis l. I. II. IV. et VIII. et IX. Tertullianus lib de spectaculis c. XVII. « Spurcitiam per mulieres in scena repræsentari ait, et prostibula publicæ libidinis hostias in scenam proferri perditas fœminas » ; quas insigni impudentia corpora etiam nudasse, omnemque ætatem objecta specie libidinis expugnasse passim atque corrupisse, sua quoque ætate Chrysostomus multis locis accusat, ac præsertim homilia sexta extrema ad secundum caput Matthæi longa oratione invectus in spectaculorum vanitatem. « Deinde, inquit, quale illud est, cum in plateis nudam fœminaam nolis aspicere, imo neque domi quidem, sed etiam si id forte contingat in injuriam tui factum putes : cum vero ascendis theatrum, ut violes utriusque sexus pudorem obtutusque proprios pariter incestes, nihil tibi inhonestum credas accidere ? Non enim istud dicas, meretrix est, sed quia natura ipsa est, idemque corpus et meretricis et liberæ. Si enim nihil esse opinaris in tali re obscœnum, qua gratia cum idipsum in platea videris a cœpto resilis incessu et in verecundiam severius exagitas ? nisi forte credis eandem rem non similiter esse turpem, cum separati sumus et cum congregati omnes una sedeamus. » Hactenus Chrysostomus. Nudas quidem in nostra theatra mulieres prodire non arbitror, tametsi quid in hoc genere inaudiebam, nonnumquam in ipsa actione nudari, certe tenuissimis vestibus indutas prodire, quibus membra omnia figurantur, ac ferme subjiciuntur oculis. Mulieris vero aspectu pulchræ et ornatæ, præterea gestus et verba in molliciem fracta adjungentis quid potentius esse possit ad illiciendas {p. 144}animas, atque in sempiternam mortem impellendas inflammandasque ego sane non video. Mulierem in Ecclesia docere Paulus vetat, ne vox ejus audientes moveat ad libidinemI. Tim. 2. 12.. Sic Anselmus interpretatur : et erit qui sibi et aliis securitatem ab eo periculo polliceatur ? Davidem Prophetam sanctissimum aspectus fœminæ in multa mala præcipitem dedit 2. Reg. 11. 2. ; et erit qui ab ea peste se satis tutum putet ? ludus inquiunt, est, sed ludus ille ad vera peccata trahet seriaque mala. Mulier in platea obvia curiosius intuentem sæpe capit ; quid iis putemus contingere qui tanto studio mulieres scenicas spectandi ad theatra currunt ? et certe divina lege præscribitur, Matth. 5. cap. « Qui vidit mulierem ad concupiscendum eam, jam mœchatus est eam in corde suo », et Job ca. 31. ait : « Pepigi fœdus cum oculis meis, ut ne cogitarem quidem de virgine. » Nimirum oculis ne cogitet præscribit : quoniam ex aspectu cogitatio sequitur ; neque fas est aspicere quod concupiscere non licet. Num in fornace incensa aliquis evadat incolumis ? at qui theatra Babylonica fornace magis incensa sunt subdente cacodæmone malleolos, excitanteque flammas, turpes cogitationes et cupiditates, tum ob alia, tum ex aspectu et auditu muliebri concitatas, et est ignis potentior qui mentes quam qui corpora depascitur, eo calamitosius, quod qui comburuntur nihil sentiunt, alioqui non riderent, sed lachrymis lætitiam mutarent, et est genus infortunii gravissimum, calamitatem putare delicias, quod Chrysostomus ipse copiosius disputat homilia octava, de pœnitentia initio. Multum mihi de sua constantia fidere videntur, qui prudentes volentesque in ea se conjiciunt pericula, sibique incolumitatem in tantis laqueis pollicentur ; aut quod verius puto vilem habent animam suam, eamque minoris multo quam corpus faciunt, quod ut tueantur, majorem profecto cautionem adhibent. Verum sit hæc communis vulgi calamitas, ut humana cælestibus, temporaria sempternis potiora habeant. Illud miror homines prudentes ad eam vanitatem rapi, atque spectaculis sitienter incumbere : neque considerare suo exemplo minores in eundem interitum trahere. Præterea eo non contenti malo, communi amentiæ patrocinium præstant, ut sine reprehensione peccare videantur. Negant spectacula hæc ex sese ad pravitatem ferre, sed abusu hominum, quem si præstare debeamus, solem ipsum de medio tollere necesse esset, quæ est enim sub cælo res, quæ ars, qua hominum malitia non abutatur, ad pravitatemque convertat. Quod argumentum quoniam alio loco recurret, nunc prætermittendum est, et quod addunt copiosius explicandum, aut comœdias in universum abdicandas, aut mulieres si non velint, ultro invitandas ut fabulas agant ; majori enim periculo pueros elegantes induci veste muliebri et ornatu, quo aspectu ad præposteram atque nefariam libidinem spectatores solicitentur, quod flagitium diligentius cavendem disputant, non immerito sane ; quid enim ea fœditate turpius exitialiusque est ? Itaque in templa etiam turpes has mulierculas induci jubent, inducuntque. Quod his annis non semel factitatum est in augustissimo Hispaniæ templo, et ejus exemplo in aliis tota provincia, quod horrescunt audire aures, de quibus rebus egerint, piget pudetque dicere. Numirum velamen malitiæ quærunt, aliud agunt, aliud agere videri volunt. Deus immortalis, in hoc argumento quanta præterea vitia insunt ? Primum per mulieres non muliebres personæ, sed militum etiam, lenonum, servorum aguntur. Deinde Hispanorum nationi suspicio criminis imponitur, a quo natura abhorret (paucos excipio) sive institutione recta, sive ob diligentiam et severitatem magistratuum. Et nos in provinciis quibus id malum viget, scimus sæpe pueros nullo discrimine in scenam prodiisse, variasque {p. 145}personas, ut res se dabat, cum dignitate elegantiaque actitasse. Cupiditas autem muliebris sexus latius patet, majoresque multo impetus habet, non solum in corruptissimis hominibus et pravis, quales sunt qui puerorum amoribus indulgent, sed in aliis etiam viris aliqua probitatis et modestiæ laude conspicuis. Deus enim, uti Basilius ait lib. de virginitate initio cum conderet animantes in utrumque sexum distinctas, æstrum mutuæ cupiditatis inservit corporibus inter homines maxime, qua se invicem appeterent et mutua conjunctione gauderent, majorem multo in viro ; nam fœminam imperio viri et potestati subjecit, quippe de ejus latere formatam velut partem obedire toti sanxit, virum autem quasi cicuravit fœminæ desiderio et amore, feritate et robore temperato. Diligit enim eam ut proprium membrum, et per commixtionem quasi sibi iterum unire satagit. Sic fœmina in se quandam virtutem habet miramque potestatem trahendi ad se virum, non secus ac magnes cum ipse non moveatur, ferrum ad se rapit, quo factum ut fœminæ corpus et partes gratiores sensibus quam viri sint, mollis, candidæ, acuta voce et suavi, decentissimo oris et totius corporis habitu. Neque temere de viro non autem de fœmina dictum est, Genes. cap. secundo vers. 24. « Propter hanc relinquet homo patrem et matrem, et adhærebit uxori suæ. » Moventur quidem viri magis mulierum aspectu : sed et fœminis periculum e contrario imminet, si viros aspiciant præsertim nudos. Quod secutus Augustus ab athletarum certamine muliebrem omnem sexum submovit, ut Suetonius in ejus vita ait, cap. XLIV. Contra hanc potentissimam cupiditatem pugnare debent quicumque pudicitiæ dignitatem consequi student, numquam interrupto usque ad vitæ finem certamine. Quod an ii faciant qui tanto studio ad theatra concurrunt, pius et modestus lector considerabit. Hoc igitur primum et maximum incommodum ex hac theatrali licentia existit : sed et alia subjicienda sunt. Fœminas scenicas quæ histriones consectantur et adjuvant forma esse venali, qui enim tot viris procacibus et ociosis circumseptæ dies noctesque pudice vivant ? miraculi instar esset majoris profecto quam si ignis ardeat in aqua : et ex turpi quæstu plerumque raptæ, sive conjunctæ connubio histrioni unicuipiam ex eo infami comitatu, sive quod sæpius accidit stupri consuetudine cum aliquo devinctæ posito amplius in theatro pudore ad ingenium redeunt, et vulgato inter plures corpore omnibus exitium afferunt, suisque artibus multos dementant, quod Circes faciebat herbis et cantibus, hoc est, arte meretricia homines vertens in feras. Scimus superioribus annis, in quadam horum hominum societate a judice, quod ex ipsius ore auditum est, unam quampiam ex hoc grege quæ Magdalenæ personam sustinebat, deprehensam turpi consuetudine junctam esse cum eo histrione qui Christum Dei Filium voce, gestu, habitu repræsentabat. Insignem fœditatem, atque eo majorem quod magno populi plausu audiebantur, sæpeque spectatoribus excutiebant lacrymas^II. Neque id genus turpitudines quæ multæ existunt, et passim exempla offeruntur, vindicari possunt, cum nullis certis sedibus per oppida et urbes histriones errent vagi et inconstantes majorique libertate peccandi. Deinde aspectu earum muliercularum concitati juvenes otiosi et perditi, quorum magnus numerus ubique est, quid non faciunt, quas fraudes non suscipiunt, ut incensam cupiditatem expleant ? Scimus sæpe agmine facto ex composito eas mulieres rapuisse ad libidinem detraxisseque histrionibus, unde rixæ graves, vulnera et cædes extiterunt juvenibus inter se de præda, et cum histrionibus ferro certantibus. Neque dubium est sæpe eos juvenes, ex aliis in alia oppida migrare contemptis parentibus, et re familiari præ amore earum {p. 146}muliercularum cæcos amentesque in ferrum flammamque irruentes, neque cessantes donec consumpta illæ pecunia vacuos domum exsuccosque remittunt. Nam sæpe maritis ipsis patientibus ad turpem consuetudinem admittuntur, cum omnia quæstus causa pati decreverint, et lucri cupiditate ingentes fraudes ignominiamque in omni vita suscipiant. Certe histriones alii lenonum partes implent, suam operam perditis juvenibus carissime venditantes in singulas preces majora dantibus munera. Præterea oppidatim copiosa materia oblata lenæ suas artes exercent eas mulierculas illiciendo, viros promerendo, qui earum cupiditate inflammantur. Omnino turpissimum est cum per medias plateas, in ipsis hospitiis adolescentes nobilissimi nulla decoris cura eas fœminas comitantur, latus stipant, non secus atque incensa libidine canes, aut equi hinnientes visa equa, ad quam prurientes libidine post partum ardenti cupiditate rapiuntur feroces et rapidi, nulla fræni, aut sessoris cura, ne fustis quidem tergus quamvis verberantis. Quæ probra qui digna non putat, quæ omni studio depellantur, ferreus sit, et communi hominum cæterorum sensu rationeque destitutus. Sensere Imperatores periculum, cum fidicinam nulli licere, vel emere, vel docere, vel vendere, vel conviviis, aut spectaculis adhibere sanxerunt. l. fidicinam libr. XV. tit. VII. de scenicis in codice Theodosii, sensit Augustus qui Stephanionem histrionem, cui in puerilem habitum circumtonsam matronam ministrasse compererat (in scena scilicet) per terna theatra virgis cæsum relegavit. Suetonius in ejus vita cap. XLV. num minori cautione et severitate hac nostra ætate sit opus in tanta morum labe, tot ubique depravatoribus ?

CAP. IX. Theatra non esse publice histrionibus designanda. §

Per partes exequi disputationem volumus priusquam de summa agatur ; atque de quo sæpe dubitatum est novo facto principio explicare, num certam sedem histrionibus, domum, aut theatrum extruere expediat rebus communibus et privatis, præsertim tributo imposito (ea enim species obtenditur) unde inopes alantur, aut quod in alias publicas utilitates impendatur. Sit ergo hoc disputationis exordium. Mansuram theatri sedem alta cogitatione conceptam, mirabili magnificentia, exquisito opere primus Romæ Cn. Pompeius extruxit, nam antea scena ad tempus ex materia facta, et subitariis gradibus utebantur, tanta certe ex eo opere populi gratia et plausu, ut quod neque triumphi de victis hostibus parti, neque res aliæ præclaræ in pace gesta, neque generis nobilitas et potentia pepererunt. Magni cognomen ex ea fabrica accesserit, uti Cassiodorus affirmat libr. quarto epistola ultima, cum de theatro Romæ restituendo ageret. « Unde, inquiens, non immerito creditur Pompeius hinc Magnus fuisse vocitatus. » Quo allusit acutissime, Tertullianus lib. de spectaculis cap X. cum dixit. « Itaque Pompeius Magnus solo theatro suo minor », et quæ sequuntur. Id fuit multitudinis judicium, quæ paleæ instar levissimæ in omnes partes circumfertur, et voluptatis cupiditate cætera vitæ studia metitur. Nam prudentiorum magnæ partis reprehensionem incurrit, unde laudem captabat, ejusque rei varia fama fuit, ut cunctis fere novis rebus accidit ; laudabant multi accusabant alii. Sic docet Tacitus lib. XIV. productis utriusque partis argumentis, quæ a nobis hoc loco summa colligenda sunt. Multitudinis {p. 147}ignaviam augeri dies totos in theatro continuantis severiores accusabant : sedendo in theatro (nam antea stantem populum spectavisse) aboleri paulatim patrios mores per lasciviam, gymnasia et otia et turpes amores exercendo principum exemplo, quæ maxima pernicies est. Suavi oratione et carminibus fractos ad modos decantatis enervari animos et pollui. Diebus adjici noctes cœtu promiscuo, et ex utroque majore peccandi commoditate, atque hæc in hanc partem argumenta profert. In alteram quibus licentia placebat, quæ semper major pars est, pluribus argumentis utebantur. Majores ab spectaculis non abhorruisse pro fortuna urbis quae tunc erat : a Thuscis histriones accivisse, alios ludos ab aliis provinciis. Neminem Romæ honesto loco natum ad theatrales artes degenerasse totis ducentis annis, ex quo primum ii ludi fuerant in Urbe commissi a L. Mumii triumpho. Consuli parsimoniæ perpetua sede locata, nec novo quotannis sumptu repetito. Populo efflagitandi alia certamina causam non fore scenicis ludis contento. Oratorum et vatum victorias incitamentum ingeniis fore. Demum neque judicibus, aliisque Patribus grave fore aures tantis per iis voluptatibus dare. Neque ullo insigni probro, aut facinore id spectaculum eatenus fuisse fœdatum. Sic antiquis temporibus disputarum est, cum nondum Evangelii lumen mentes hominum illustrasset, neque iis legibus continentiæ et pudicitiæ, quibus nostra natio, adstringerentur. Ut quod in eas temporum fœce, et morum labe dubitatum est, nobis pro certa lege esse debeat, nequaquam populi Christiani moribus et sanctitati convenire, ut per urbes et oppida, certa perpetuaque sedes histrionibus detur, eaque libertas et frequentia ludorum quæ ex ea theatri structura necessario sequeretur. Quod subjecta argumenta magis etiam confirmabunt Primum enim facto theatro præsertim cellulis additis, unde honesta conditione viri, et fœminæ spectent (de quo Toleti agitatum, suiceptaque his annis deliberatio est, Salmantiæ et Madriti usurpatum) occulto aditu ne ab aliis videantur, occasio manifesta præbetur honesta conditione viris et fœminis inter se libere conveniendi, prasertim domus aut theatri magistro venali ; nam qui emit magno vendat necesse est, omnem licentiam quæ ab illo flatigare homines perditi poterunt, fietque ex theatro Lupanar multo exitialius quam alia. Sic enim Romanorum tempore, uti Isidorus ait, theatra Lupanaria, vocabantur lib. XVIII. Etymol. cap LII. quod ad ima theatra in cellulis, fornicibusque prostituti pudoris mulieres habitarent magna mercede : cum incensam spectaculi turpitudine libidinem continuo perditi in eas juvenes despumarent. Sic fiet ut nulla sic pudicitia virginis aut nuptæ, quæ non facile ea theatri commoditate polluatur et corruat, nullo qui retineat quo minus libere ad spectaculum eant, quibus locis aliis omnis licentia præcisa erat custodia multorum septis omniumque in eas oculis conjectis, sublata oportunitate occulti cum amasiis congressus. At puellas custodire difficile est, nisi se ipsæ custodiant, acute Alexis poeta Græce dixit :

GREC

GREC

Quod Ovidius latine verbis aliis non minori elegantia expressit his vertis :

« Dure vir imposito teneræ custode puellæ

Nil agis ; ingenio quæque tuenda suo est. »

Recte hæc : nisi sciremus multa scelera oblata occasione perpetrari, quæ ea sublata non fierent, adulteria, cædes, peculatus. Est sane difficile corruptam animo fœminam continere, nullumque reperiri conclave potest tam abditum atque obseratum in quod non felis et adulter penetrent, ut quidam alius poeta Græcus ait. Verum ne corrumpantur animo multum sublata licentia et sermonis commercium prodest ; et ut maxime depravatus sit animus, si vitari prorsus {p. 148}peccata non possunt, efficitur certe ut minus sæpe et minori populi offensione committantur. Atque de primo argumento hactenus. Alterum est frequentiores fore ludos perpetua sede publice designata, quam omnino sit opus alliciente ad ludendum spectandumque loci opportunitate, et præfectus cum magno domum eam aut theatrum conduxerit, histriones undique conquirat necesse est, nullumque diem elabi sine ludo patiatur, diebusque noctes continuet, quae magna pernicies esset. Juvenes enim et adolescentes contempto patrum imperio, atque re familari, avelli ab ea vanitate nulla arte poterunt, excitabit in dies aviditatem audiendi grata spectaculi novitas. Opifices et agrestes, quorum res fidesque in manibus sitæ sunt, relicto opere quotidiano frequentabunt ea loca, quanta cum calamitate familiæ dicere non attinet, res ipsa loquitur, eo amplius quod otio et desidiæ deditos ad laborem revocare si velis, næ tu multum laborabis, neque amen multum proficies. Famuli a debito heris obsequio avocabuntur, nihil impediente plagarum metu præ aviditate audiendi, domi rapient unde scenæ pretium solvatur. Fœminæ pudore posito, domusque cura spreta avidissime concurrent, quod scimus hoc tempore factitari, sæpeque ante meridiem domos relinquere, ut vespertinæ fabulæ spectandæ locus opportunum capiant ; unde rixæ et jurgia domestica extant, concitanturque per domos. Et est pudicæ fœminæ se limine continere nisi res necessaria compellat, quod fabulæ commento Phidias statuarius adumbravit cum Junonem conjugii præsidem testudini insidientem depinxit, quod animal lente movetur, et voce caret, cum contra Salomon Proverb. 7. capit. meretricem depingens, garrulam esse dixerit et vagam. Missos facio viros graves ætate nobilitateque, aut ex ordine sacrato, quorum si hoc tempore aliquis numerus concurrit magno suo et urbis dedecore, quid futurum putamus, si certum theatrum ponatur in plures partes distinctum, unde singuli pro conditione et dignitate spectare possint non uno omnes aditu admissi redditque, quam magnam turbam ejus conditionis hominum fore credimus ? detestabilis turpitudo sed tanti voluptas erit. Deinde histrionum numerus, qui his viginti superioribus annis major multo quam solebat est factus, extructo certo theatro per urbes et oppida immensum augebitur, pondus iners reipublicæ atque inutile, cum sint enervati voluptatibus ; lucri enim spes et aviditas multos excitabat ut se scena polluant voce et firmitate laterum valentes, qui ingenium et vires corporis potuissent ad meliora studia convertere, rempublicamque bello, aut pace aliis artibus adjuvare neque enim sine magno numero poterunt tam multis theatris et frequentiæ majori ludorum, qualem fore diximus, satisfacere. Ipsique præfecti adolescentes etiam honesto loco natos ad scenicas artes seducent lucri aviditate et vectigalis, quod pendere debent necessitate compulsi. Labor omnia. Sed certe magnam pecuniæ vim id genus homines, a quibus minime oportebat corradent variis artibus, pretium pro loci commoditate augentes sediliaque, quod jam faciunt, nova mercede locantes, aliisque artibus quarum peritia valent, omnesque vias norunt redigendæ pecuniæ, et pecuniæ causa omnia faciunt. Postremo num juvenes ex his pervigiliis et baccanalibus, aut strenuos milites aut bonos senatores fore credimus ? discent iili quidem tam frequenti ludorum inspectione amare, rixas et jurgia miscere idonei erunt ; frigoris et inediæ injurias, armorum pondus, alias molestias sustinere, qui poterunt ? cum totos dies residere in theatris consueverint, quo tempore aut equos calcaribus incitare, et flectere cum dexteritate potuissent, aut jactu et sagittis certare, aut alia ratione vires corporis exercere certe {p. 149}pacis artes commentari. Et quidem oblectationes moderatæ esse debent, neque tales quæ vires enervent, animum frangant, sed quoad fieri poterit verarum virtutum præludia, meditationesque. Magni enim refert quibus voluptatibus a tenera ætate assuescant juvenes, quippe a primis annis magna ex parte cætera pendent. Nam si magno vectigali sublato theatro rempublicam privari accusent, risum tenere non potero ; neque enim tanti lucrum esse debet ut mores populi et religio negligantur. Verum ita res habet. Cum superioribus annis generale hospitium infimæ egenorum plebi, qui aliena ex misericordia vivunt, alendæ publico in quibusdam civitatibus Hispaniæ pararetur, neque facile via se daret ad eos sumptus tolerandos, viderent aut multas histrionum societates universa provincia vagari, pecuniasque corradere undique quibusdam viris prudentibus fore e republica visum est, si partem ejus lucri ad alendos egenos converterent, publica domo aut theatro constituto, magnoque alicui locato. Sic enim futurum cogitabant, ut et inopum miseriæ succurreretur, et mulcta illa histrionum licentia comprimeretur, præsertim additis legibus et inspectoribus qui scelerum materiam auferrent, modestiæque curam gererent : consilium sane præclarum si facta cogitationibus responderent, aut vero ullis legibus satis frænari posset histrionum pravitas, vanitas spectatorum, nimirum nulla res tam prava est, cui non species honestatis possit obtendi. Et mihi ii homines Magni Pompeii factum imitari voluisse videntur : Is enim ut reprehensionem evaderet, quasi theatro constituto turpitudinis officinam instruxisset, Veneris templo theatrum quasi appendicem adjunxit, religionis sanctitate novam structuram velaturus. Sed prastat ipsa Tertulliani verba subjicere. « Itaque, inquit, Pompeius Magnus solo theatro suo minor, cum illam arcem omnium turpitudinum extruixisset, veritus quandoque memoriæ suæ censoriam animadversionem, Veneris ædem superposuit, et ad dedicationem edicto populum vocans, non theatrum, sed Veneris templus nuncupavit, cui subjecimus, inquit, gradus spectaculorum. Ita damnatum et damnandum opus, templi titulo prætexuit, et disciplinam superstitione delusit. » Sic Tertullianus. Ergo Pompeii imitatione cum hospitio theatrum jungant, quo majus lucrum sit, uti Salmanticæ in tantæ eruditionis luce factum scimus. Et ipse mirabar quæ a majoribus eversa sunt theatra, certe neglecta conciderunt, a nobis studiose reponi, idque pietatis specie. Neque enim similes prætextus majores nostros fugerunt, neque minoribus necessitatibus respublica tunc erat implicata, si credidissent fas fore ad hæc subsidia confugere, ut satius putem generalibus hospitiis carere, neque de publico pauperes alere, quam tantis incommodis et periculis rempublicam implicare. Sæpe a Censoribus Romæ eversa theatra idem Tertullianus ait capit. X de spectaculis, quasi morum certissimam a lascivia labem, et erit in populo Christiano hac professione sanctitatis qui restituenda contendat ? vincit rei indignitas orationis facultatem, neque excuses nostra theatra non esse conferenda cum antiquis neque majestate operis, neque ludorum apparatu ; turpitudinem loci accusamus non structuræ modum, rivus tenuis naturam continet fontis unde manat, surculus arboris, ubi coaluit, succum habet. Per omnes pene civitates cadunt theatra, inquit Augustinus libr. I. de consensu Evang. c. XXXIII. caveæ turpitudinum et publicæ professiones flagitiorum ; Et nos ea instauranda contendamus ?

CAP. X. Histriones a mysteriis arcendos esse. §

Histriones ignominia infamiaque notari manifestum est ex l. I. ff. de his qui notantur infamia, cujus legis {p. 150}hæc verba sunt. « Infamia notatur qui ab exercitu ignominiæ causa ab Imperatore, eove cui de ea statuendi potestas fuerit, dimissus erit. Qui artis ludicræ pronunciandive causa in scenam prodierit, qui lenocinium fecerit. » Ergo histriones in scenam prodeuntes inter infames numerantur, sed ita, si in publicam scenam semel saltem et iterum prodeant, et in fabula de rebus obscœnis agatur, sic enim verba ejus legis viri docti interpretantur, et temperant eam severitatem, Panormitanus in explicatione capitis, cum decorem, de vita et honestate clericorum, et Sylvester in summa, verbo infamia, nu. IX. Neque refert in præcipuis argumentis obscœnitas versetur, an in intermediis actibus, ipsisve cantilenis ad modos obscœnos et turpes decantatis, aperteque aut oblique turpitudinem indicantibus, utrumque enim æque turpe est, paremque perniciem affert, neque minus incendium excitat in auditorum animis excitata memoria turpitudinis quam aperta commemoratio, eo amplius quod ex insidiis illatum vulnus difficilius vitatur. Sic Romani veteres genus id hominum non modo honore civium reliquorum carere, sed etiam tribu moveri notatione censoria voluerunt, uti Augustinus Ciceronis verbis ait, lib. II. de civit. cap. XIII. Quod si histriones qui ejusmodi sunt, infames habentur, peccato morali sint obnoxii necesse est ; neque enim tam grave supplicium innocentibus imponeretur aut leviter peccantibus. quod si artis sordes et ludibrium notari quis putat, cur baiuli, lanii, carbonarii, aliæque sordidissimæ artes nulli subjiciuntur infamiæ ? Accedit huc cæteros, qui ea lege inter infames ponuntur, gravi omnes noxæ teneri, lenones, raptores, prævaricatores in judicio alliique omnes, quid ergo causæ sit cur histriones a communi lege exemptos, innocentesque esse faciamus ? Præsertim cum is infamis dicatur, cujus vita et mores reprobantur, ut colligitur ex glossa, ff. de in jus vocatis l. sed si hac lege. § prætor. Objicit tamen non nemo, atque nostram sententiam, quæ aliorum communis est, refellit dupliciter. Primum quod ea l. ff. de iis qui notantur infamia multi numerantur inter infames, quorum nullum peccatum accusare licet, vidua nubens denuo ante præfixum legibus luctus tempus, conjugium contrahens invito eo sub cujus potestate degit, præterea milites imbecilles, seu pusillanimes, sed cur non potius ignavos dixit, quos grave crimen designare certum est, sive professione artis, cui erant impares, sive desertis castris præmetu, aut alio quopiam facinore designato. Neque enim vulgarem infamiam qua vulgo notantur milites, injuriam quam acceperunt non reponentes hoc nomine dignam putaverim, alii qui in argumento sunt positi, cum ea facerent quæ legibus erant vetita, peccare putabantur, dignique esse qui plecterentur, et nunc legibus commutatis, seu potius jure Pontificio correctis cum peccato amota infamia est. Opponit deinde histriones, si honesta argumenta tractent, et ab omni turpitudine abstineant, nihil peccare et subjici tamen infamiæ. Ego vero cum S. Tho. 2.2.q.CLXVIII. art. III. ad III. existimo statuoque commercio hominum inter se ludum esse utilem, atque adeo artem quæ eo refertur concessam esse, neque histriones peccare, si finibus quos præscripsimus honestatis se contineant, quamvis venales sint, et lucri causa artem exerceant. Sed neque esse infames, absit enim ut quos utiles esse facimus, eosdem ignominia inflicta rejiciamus. A judicibus quidem quodam præjudicio, seu præsumptione legis habentur infames, quoniam id genus hominum pecuniæ causa omnia facere, et quamvis turpitudinem suscipere præjudicatum habent. Si tamen aliquis exceptione usus certis testibus confirmaverit in omni actione honestatem retinuisse, nulla is profecto ignominia afficietur, fortassis etiam ad sacratum ordinem recipietur, cur enim minus quam cæteri ex sordidis artibus ad meliora {p. 151}se convertentes. Nam priori histrionum generi interdictum est ad sacros ordines assumi c. maritum, d. XXXIII. Neque id solum, sed can. Apostolorum XVIII. a sacris ordinibus repellitur, qui duxerit mulierem publicis spectaculis mancipatam. c. si quis viduam, secundo d. XXXIV. non propter artis sordes, uti glossa interpretatur, sed quia venali omnes esse corpore persuasum erat. Iidem a mysteriis, sacraque Eucharistia arcendi sunt. c. pro dilectione. de consecratione d. II. quo loco Cyprianus ab Eucratio rogatus, an histrio, qui nostris sacris imbutus artem eam, qua masculus frangebatur in fœminam sexu arte mutato, pueros docebat, tametsi ipse a theatro cessaverat : esset a communione fidelium repellendus ? Respondet epistola LXI. nec majestati divinæ, neque Evangelicæ disciplinæ congruere, ut pudor Ecclesiæ tam turpi contagione fœdaretur. Quod si egestatem excusabat, Ecclesiæ sumptibus aleretur ; si minus ea Ecclesia sufficiebat, certe Carthaginensis, cui ipse Cyprianus præerat, et quo eum transferri mandat. Ergo quod sæpe dixi, histrio obscœna agens, ut infamis et crimine obnoxius repellatur penitus a Sacramentis Ecclesiæ, nisi cessare velit, atque nisi mutatæ mentis sub mortem signa saltem dederit sepulturæ Ecclesiasticæ et funeris ex ritu Christiano honore carere debet, uti alii omnes manifesti peccatores XIII. q. II. c. quibus. Quare histrio quidam non ita pridem Tauri, quæ veteribus Sarabis in Vaccæis fuit, in ipsa actione repente extinctus cum pugione districto amoris impatientia se velle perimere simulans, Jovem, Mercurium, Plutonemque invocaret non debuit intra templum sepeliri. Licet e sociis quidam excusabat in animo illum habuisse intra paucos dies cessare, et mutata veste monachum induere, quæ illis civibus ut contra facerent, stropha seu excusatio imposuit, quo loco ac censura digni sunt, non solum qui apertis verbis turpia referunt, sed etiam qui oblique et dissimulanter turpitudinem designant. Nam et olim Romanorum tempore turpissimi, quamvis histriones a verborum obscœnitate temperabant, quos nemo, ut arbitror, excusare velit, eo perniciosiores, quod si secus agerent, adjutores facile obscœnitate verborum a theatro fugarent. Atque hujus generis esse statuo actores fabularum ferme, qui vulgo in Hispania versantur opera venali, aperte enim aut dissimulanter quasvis turpitudines in omni ferme actione objiciunt auditorum animis, lenonum fraudes, amores meretricum, virginum stupra, aliaque quæ commemorare non est necesse ; eoque quasi turpitudinum maculis fœdatos, repellendos ab Ecclesia esse, et Sacramentorum sanctitate decerno. Ipse numquam his scenicis ludis interfui, neque vero decere putabam, ut sacerdotes aut monachi fabularum auditione sacratum ordinem sugillarent. Sed ea tamen cani referrique audiebam, quæ neque ipse sine pudore scribere possim, neque alii sine tædio audiant.

CAP. XI. De theatrali musica. §

Cum multa insint in theatris, quæ ad corrumpendos populi mores et animos magnam vim habent, tum musici concentus in utramque partem plurimum valent, sive ad informandos mores, instituendosque ad virtutem, sive ad depravandum, de quibus quoniam frequens usus est in theatro, hoc loco disputare constitui, atque explicare non modo ad oblectandum animos vim habere, {p. 152}sed etiam ad permovendos, varieque concitandos animi affectus, quibus humanæ vitæ conditio tota peragitur et constat. Et quidem voluptatis tantum causam musicam institui, quemadmodum somnus et potus ad reficiendas animi ac corporis vires, quidam existimaverunt. Neque dubium est magnam parere voluptatem ; qui enim numeris constamus, quod arteriæ pulsus et alia multa, fœtus formatio in utero, partusque declarant, numeris etiam mirifice capimur, sive recitentur carmina, adstricta oratio numeris mire afficit instar aeris per angustias tibiæ compressi mentis sensibus carmine explicatis, sive modulatis vocibus varii animi affectus et motus exprimantur, incredibilem oblectationem capimus : eaque oblectatione non modo curæ mitigantur, sed etiam feri, agrestesque mores emolliuntur quasi igne ferrum, quod Polybius lib. quarto declarat. Arcades, quæ gens in Peloponneso erat, cum propter cæli rigorem et tristitiam aeris magnos labores in colendis agris sustinerent, duritiam atque asperitatem morum ex iis laboribus provenientem, musicæ modis mites ac tractabiles reddidisse : eoque non solum pueros, verum etiam adolescentes atque juvenes usque ad trigesimum annum in ea diligenter exercuisse, homines alioqui vitæ difficilis atque austeræ ; Cynethensesque, quæ pars Arcadiæ est, eo more privatim contempto, ex morum feritate in majora scelera et multas calamitates incurrisse, quam musicæ vim antiquissimi poetæ fabularum commento significaverunt, cum Orphei cantum feras demulcisse. Amphionis cythara per se lapides ad structuram Thebani muri concurrisse ex ipsis rupibus, et lapicidinis avulsos nullo scindente aut movente, dixerunt. Sed præter oblectationem ad affectus animi concitandos multum musica valet, auque adeo ut memoriæ sit proditum Timotheo ad Alexandri mensam canente, Orthium regem repente in furorem actum, ad arma prosiluisse, continuoque mutatis modis revocatum ad sobrietatem. Quod ut quasi mendacio confictam narrationem certe in majus auctam repudiemus, tametsi multa alia similia commemorantur. Et Plutharcus lib. de musica extremo seditiones, morbosque grassantes musicæ præsidio non semel sedatos affirmat ; ex divinis profecto litteris Davide pulsante, Saulis regis mentem malis incursibus furiatam, adsanitatem fuisse revocatam constat. Divino, inquis, numine, non humano præsidio ; esto, sed quid prohibet affirmare animi anxietate, quæ ex atra bile concepta erat, musicæ vi sedata minorem dæmoni potestatem fuisse ad Saulem vexandum, quod magni auctores existimaverunt. Quod si tantopere affectus animi exprimit et concitat, moribus in utramque partem informandis multum possit necesse est. Quid enim virtutes sunt, aut in quo magis versantur, quam ut animi motus compescant ? Unde vitia oriuntur, nisi ex affectibus depravatis, effræni cupiditate, inflammata ira, nimio timore, tristitiave atque cum id veteres philosophi haberent exploratum, in civitatum constitutione non parum referre existimaverunt, si legislator ad aliquam suæ provudentiæ partem pertinere existimaret, quali musica vulgo in civitate uterentur. Itaque Plato ex Damonis sententia nusquam musicæ modos mutari absque maxima legum mutatione affirmavit, eoque magnam cautionem adhibendam, quali cives musica utantur. Et ex eo Aristoteles libro octavo, Polit. a capit. quinto usque ad calcem libri, de ea re suscepta disputatione negat ex tribus modis, quibus vulgo utebantur Phrygiam harmoniam aut Lydiam puerorum institutioni convenire Sed Doricam, quoniam Phrygia harmonia vehementes motus {p. 153}habet. Lydia nimium remittit animum. Dorica constantior est, et morem virilem magis continet. Præstabit tamen ex Cassiodoro lib. II. epist. XL. et in propria disputatione de musica in quinque genera ex nominibus provinciarum, ubi reperta sunt appellatione indita, musicam partiri. Doricum Phrygium, Æolium Jastium, sive Asium, sive Ionicum, et Lydium. Quæ genera modique Hemitonio inter se superantur, prius a posteriore, nimirum Doricum a Jastio, Jastium a Phrygio, Phrygium ab Æolio, et hoc a Lydio, sed et singulis generibus bini all toni si addantur, hoc est Dorico Hypodorium et Hyperdorium, et cæteris eodem ordine quindecim omnino harmoniæ genera existent simili modo inter se comparatæ, ut prius a posteriori Hemitonio tantum superetur. Quorum rationem ex Cassiodoro, lib. de mathematicis disciplinis, ubi de musica proprie tractat, licet perspicere. Nam ad affectus concitandos in hunc modum serviebant. Doricus pudicitiæ æquabili harmonia et constanti, belloque conveniens erat. Phrygius pugnas excitabat et furorem, et quoniam deorum cultui adhibebatur, præsertim in Orgiis Bacchi religiosus dictus est. Æolius simplici ductu progrediens animum sedabat, somnumque conciliabat. Jastius varius erat : eoque intellectum acuere credebat, atque ad rerum cælestium contemplationem excitare. Lydius compellit^III remissione modorum et oblectatione nimia querulus dictus, quod querelis, ut arbitror, inter amantes serviret, eo nomine præter cæteros modos musicos maxime infamis. Quæ sunt a nobis desumpta ex Cassiodoro et Apuleio floridorum lib. I. Porro eam vim concitandi, mulcendive animi affectus, quam veteres ejus temporis variis concentibus tribuebant, in nostris modis non usque adeo experimur ; ac ne satis quidem constat, quales illi concentus essent, et quibus modis hac nostra ætate respondeant. Inter Ecclesiasticos modos, quibus divinæ laudes in templis decantantur, Doricus concentus primo tono respondere creditur, Phyrgius tertio, Ionicus quinto, septimo Lydius, mediis intervallis veterum concentuum cæteri toni. Ipse varia carminum genera, præsertim Lyricorum esse cogitabam, quæ ad lyram decantata, et suis numeris, et vocis atque citharæ modis exacte respondentibus, præterea sententiarum pondere vehementes eos motus in animis concitabant. Quæ vis hoc tempore magna ex parte excidit, nihilque minus nostros magistratus et principes solicitos habet, quam ea cura, quali musica populus juvenesque vulgo utantur ; ut mirari non debeamus, tantam morum labem in hac temporum fæce existere, atque adeo vitia omnia agmine facto, in civitates et oppida incurrisse nullo discrimine sexus, ætatis, aut conditionis ; ac præsertim in levitatem et turpitudinem incubuisse fractis passim modis musicis, maxime theatrali licentia concentu ad lasciviam dissoluto : et quoniam turpia verba miscentur artificiose composita ad fallendum certe dissimulanter et turpes cantilenæ ex triviis, popinis, et lupanaribus desumptæ assimulatis modis in memoriam revocantur, quæ certissima morum pernicies est, eo gravius malum, quod ex theatris in plateas et domos singulas rapiuntur turpitudine, quasi glutino memoriæ infixa. Detestabilis turpido, sed ita mores sunt, et cum in populo Christiano nihil audiri deberet, nisi honestum et sanctum divini numinis laudes, atque heroum celeberrima facta, quod suo tempore factitatum in Palæstina Hieronymus testatur opifices et agricolas duros labores canendis Dei laudibus mitigasse ; contra videmus contingere, ut per plateas noctu, per domos interdiu nihil aliud quam Veneris laudes {p. 154}sonent magna ignominia populi Christiani, et magistratuum eam curam negligentium magno Reipublicæ damno. Sed et in templa turpes eos modos ex vulgatis cantilenis irrupisse non parum sæpe, utinam negare possemus, qua in re sensu deficimus et verbis, vincit enim officium linguæ sceleris magnitudo, tum facientium deliniendi aures populi cupiditate : tum maxime eorum qui tantum crimen et dedecus abire impune patiuntur, modestiæ et humanitatis, aut festivitatis laudem colligentes ex probro cultus divini et religionis Christianæ. Itaque finem facio, si illud inculcavero musicam theatralem certissimam pestem afferre : corrumpere per civitates et oppida singulorum mores, instillare sensim pravitatem. Principes eam curam negligentes, quæ in præcipuis esse deberet, Reipublica male gestæ gravissimas pœnas vivos mortuosque daturos : præcipue cum ad modos molles et fractos per se ad libidinem concitantes, verba turpissima addantur numeris, et lege carminis magis etiam titillantia.

CAP. XII. Quid veteres Patres de ludis scenicis senserint. §

Veterum scriptorum testimonia proferre certum est : et quæ fuerit eorum mens de ludis scenicis ipsorum verbis et oratione explicare. Quæ pars nostræ disputationis infiniti est operis et immensi, ut si quis omnia velit congerere, disputandi neque modum, neque finem inveniat. Nos tamen ex multis quæ suppetunt, pauca afferemus, et summa tantum capita delibabimus hoc principio. Ludi scenici apud veteres, priusquam se Dei filius hominibus in carne monstrasset homo factus, et sua luce vagos et errantes in viam salutis induxisset, tripliciter erant vitiosi, nam diis quos colendos susceperant, et quibus vota in periculo nuncupabant, ea affingebant scelera et probra, quæ nemo modo honestus sine pudore audiret. Incredibilis amentia, sed tanta cæcitas erat. Præterea ludi et spectacula deorum nominibus consecrata in parte divini cultus erant, ut necesse esset ad theatrum et circum convenientes anilisse, et inepta superstitione implicare, et reos æternæ mortis fieri. Postremo rerum et verborum turpitudine ad pravas cupiditates incitabant et scelera, et fictis ad vera crimina inflammabant oculis et auribus, quæ pestis certissima est, pravitatem insinuantes, eo potentius quod diis auctoribus, quibus sæpe turpitudines tribuebantur, peccare si non laudem veniam mereri videbatur. Et quidem vel solo tabulæ turpis aspectu homines inflammari ad similia flagitia videmus. Sic se Chærea libidine incensum stuprum virgini majori audacia obtulisse apud Terentii Eunuchum ait his verbis.

« ----Virgo in conclavi sedet,

Suspectans tabulam quandam pictam, ubi inerat pictura hæc : Jovem

Quo pacto Danæ misisse aiunt quondam in gremium imbrem aureum.

Egomet quoque id spectare cœpi, et quia consimilem luserat

Jam olim ille ludum, impendia magis animus gaudebat mihi,

Deum sese in hominem convertisse, atque per alienas tegulas.

Venisse clanculum per impluvium, fucum factum mulieri,

At quem Deum ? qui templa cæli summa concutit.

Ego homuncio id non facerem ? Ego illud vero ita feci, ac lubens. »

{p. 155}Vides quemadmodum se concitat ad libidinem, et quidem quasi cælesti magisterio, uti Augustinus ait lib. I. Confess. cap. XVI. quod fabulis actitatis vehementius multo contigat necesse est. Ergo Patrum antiquorum testimonia ad hæc tria capita revocabimus, et quasi classes, tametsi non ignoramus duo priora, Deos convitio affici, et eorum numinibus ludos esse sacros, a nostris moribus abhorrere gratia servatori nostro Christo, cujus luce tam densæ errorum tenebræ discussæ fugatæque toto orbe sunt. Postremum testimoniorum caput quod a turpitudine petitur, non minus ad nos pertinet, nec minus quam veteres illi obstringimur, eo etiam magis quod Christiana professio majorem exigit morum sanctitatem. Primus Tertullianus in Apolog. cap. XV. gentes accusat, quod in fabulis deos omni turpitudine fædarent his verbis. « Cætera lasciviæ ingenia etiam voluptatibus vestris per deorum dedecus operantur. Dispicite Lentulorum et Hostiliorum venustates, utrum mimos an deos vestros in jocis et strophis rideatis. Mœchum Anubim, et masculum Lunam, et Dianam flagellatam, et Jovis mortui testamentum recitatum, et tres Hercules famelicos irrisos. » Idem Cyprianus accusat epistola II. juxta Pamelii ordinem. « Exprimunt, inquiens, impudicam Venerem, adulterum Martem, Jovem illum suum non magis regno quam vitiis principem in terrenos amores cum ipsis suis fulminibus ardentem, nunc in plumas oloris albescere, nunc aureo imbre defluere, nunc in puerorum pubescentium raptus ministris avibus prosilire. Quære jam nunc an possit esse qui spectat integer vel pudicus deos suos quos venerantur, imitantur : fiunt miseris et religiosa delicta. » Hæc Cyprianus elegantissime et omnia. Eodem pertinet locus superius ex Arnobio adductus lib. IV. adversus gentes extremo, unde pauca verba repetantur opus est. Commemoratis enim variis probris, quæ de aliis diis ab histrionibus commemorabantur, ne Jovem quidem notam theatricam evadere affirmavit his verbis. « Quin et in fabulis maximus ipse regnator poli, sine ulla nominis majestatisque formidine adulterorum agere introducitur partes, atque ut fallere castitatem alienarum possit familias matrum, ora immutare fallacia, et in species conjugum subdititii corporis simulatione succedere. » Augustinus II. lib de civit. Dei cap. III. quantum nocerent moribus prava deorum exempla in scena recitata his verbis explicat. « Quis igitur in agenda vita non ea sibi potius sectanda arbitraretur, quæ actitantur ludis auctoritate divina institutis, quam ea quæ scriptitantur legibus humano consilio promulgatis ? adulterum Jovem si poetæ fallaciter prodiderunt, dii hi utique, quia casti, quibus tantum nefas per humanos ludos confictum est, irasci ad vindicare debuerunt. » Neque plura in hac parte afferre opus erit, si illud addidero non alia causa Platonem lib. X. de Justo initio a sua republica poetas, ac nominatim Homerum exturbandos censuisse, nisi quod diis ea affingerent flagitia, quæ sive vera sive falsa essent, magnam sua turpituine labem populi moribus afferre necesse fore providebat. Ad secundum testimoniorum caput transeamus. In quo Tertullianus ut antiquitate ; ita commemoratione primas tenebit. Is cap. XXXVIII. Apolog. « Æque, inquit, spectaculis vestris in tantum renunciamus, in quantum originibus eorum, quas scimus de superstitione conceptas cum ipsis rebus, de quibus exiguntur præterimus. Nihi est nobis dictu, visu, auditu, cum insania Circi, cum impudicitia theatri, cum atrocitate arenæ, cum Xisti vanitate. » Idem copiosius exequitur, atque elegantius lib. de spectaculis cap. IV. in hæc verba. « Igitur si ex idololatria universam spectaculorum paraturam constare constiterit, indubitate pie judicatum erit etiam ad spectacula pertinere renunciationis nostræ testimonium in lavacro, quæ {p. 156}diabolo et pompæ, et angelis ejus sunt mancipata, scilicet per idololatriam. Commemorabimus origines singulorum, quibus in cunabulis in sæculo adoleverint, exinde titulos quorundam, quibus nominibus nuncupentur, exinde apparatus, quibus superstitionibus instruantur, tum loca quibus præsidibus dicentur, tunc artes quibus auctoribus deputentur. Si quid ex his non ad idolum pertinuerit, id neque ad idololatriam, neque ad nostram ejerationem pertinebit. » Et alia quæ in eandem sententiam magna eruditione, parique impetu orationis subjecit. Tertulliano Lactantius succedat intervallo non maximo proximus, ingenio facili, copioso, suavi. Is divin. institu. lib. VI, cXX. extremo. « Vitanda ergo, inquit, spectacula omnia : non solum ne quid vitiorum pectoribus insideat, quæ sedata et pacifica esse debent, sed ne cujus nos voluptatis consuetudo deliniat, et a Deo atque a bonis operibus avertat. Nam ludorum celebritates deorum festa sunt : siquidem ob natales eorum, vel templorum novorum dedicationes sunt constituti. Et primitus quidem venationes quæ vocantur, munera Saturno attributi sunt : Ludi autem scenici Libero : Circenses Neptuno. Paulatim vero idem honos et cæteris diis tribui cœpit, singulique ludi nominibus eorum consecrati sunt, sicut Sisinnius Capito in libris spectaculorum docet. Si quis igitur spectaculis interest, ad quæ religionis gratia convenitur, discessit a Dei cultu, et ad deos se contulit, quorum natales et festa celebravit. » Idem in Epitome cap. de spectaculis. « Superest, inquit, de spectaculis dicere, quæ quoniam potentia sunt ad corrumpendos animos vitanda sapientibus, et cavenda sunt totaliter, quod ad celebrandos deorum honores inventa memorantur. Nam munerum editiones Saturno facta sunt, scena Liberi patris est, ludi vero Circenses Neptuno dicati putantur : ut jam qui spectat vel interest, relicto Dei cultu ad profanos ritus transisse videatur. » Hæc Lactantius, cui subjicimus rimum Chrysostomum homil. XXXI. extrema in cap. IV. Matth. dicentem : « Dæmonum sunt non hominum seculari spectacula. Quare vos hortor, ut a sathanæ festis abstineatis. Nam si in idolorum templis nefas est ingredi, multo magis in dæmonum solemnitatibus. » Deinde Salvianum lib. VI. de providentia. Inter alia vitia quibus provinciæ premebantur, et propter quæ gravissimas calamitates ea tempestate inciderant, theatricam insaniam multis verbis accusantem. « Et nos itaque, inquit, dum inter turpia et dedecorosa ridemus, scelera committimus, et quidem scelera non minima, sed in hoc ipso pœnaliora, quia cum videantur specie esse proba, rebus sunt exitiosis pestilentissima. Nam cum duo sint maxima mala, id est, si homo aut seipsum aut Deum lædat, hoc utrumque in ludis publicis agitur. Nam per turpitudines criminosas æterna illic salus Christianæ plebis extinguitur, et per sacrilegas superstitiones majestas divina violatur. Dubium enim non est quod lædunt Deum, utpote idolis consecrata, colitur namque et honoratur Minerva in gymnasiis, Venus in theatris, Neptunus in Circis. Mars in arenis, Mercurius in palæstris, et ideo pro qualitate auctorum, cultus est superstitionum. » Succedat Isidorus lib. XVIII. Etymolog. tribus locis eodem argumento a ludis Christianos deterrens. Primum cap. XXVII. « Ludi, inquit, Circenses sacrorum causa deorum, ac gentilium celebrationibus instituti sunt, unde et qui eos spectant, dæmonum cultibus inservire videntur. Nam res equestris ante simplex agebatur, et utique communis usus hujus reatus non erat, sed cum ad ludos coactus est, naturalis usus, ad dæmoniorum cultum translatus est. » Deinde Circi partibus et ornamentis connumeratis cap. XLI. sic ait : « Dum hac spectatione deorum cultibus atque elementis mundialibus profanantur, eosdem deos atque eadem elementa procul dubio colere noscuntur. » Unde animadvertere debes Christiane, quod circum numina immunda possideant : quapropter alienus erit tibi locus, quem plurimi sathanæ spiritus occupaverunt, totum {p. 157}enim illum diabolus et angeli ejus repleverunt. Postremo aliis ludorum generibus commemoratis, et spectaculorum eo epiphonemate concludit cap. LIX. « Proinde nihil esse habet Christiano cum Circensi insania, cum impudicitia theatri, cum amphiteatri crudelitate, cum atrocitate arenæ, cum luxuria ludi. » Deum enim negat, qui talia præsumit fidei Christianæ prævaricator effectus, qui id denuo appetit, quo in lavacro jam pridem renuntiavit, id est, diabolo, pompis, et operibus ejus. Itaque si qui Isidori ætate ad circum aut theatrum ludos spectandi causa convenisset, ejus quidem decreto violatæ religionis reus esset non minus, quam si ad deorum templa concurrens, impia se superstitione polluisset, quod subit animum admirari, quoniam Isidori ætate suscepta passim Romæ atque per provincias religione Christiana nulli supererant Ethnici, cum priorum natione confusi, quemadmodum superiori tempore contigerat ; quo mirum non erat deterrendis ab impiorum cœtu Christianis, similia ab antiquioribus patribus dicta esse. Sed nimirum ea fuit antiquorum patrum sententia, ea dicendi libertas, qua effectum est, ut toto orbe theatra non minus desererentur et corruerent, quam ipsa deorum templa, ubi impio cultui proprie vacabant. Num nos ea per imprudentiam reponemus, quæ tanta diligentia a majoribus viris sanctissimis sunt eversa ! Verum ad tertiam testimoniorum classem accedendum est, a turpitudine histriones et ludos scenicos quasi noxios et exitiales accusantium. In quo numero Clemens Alexandrinus primus occurrit III. lib. Pædagogi cap. XI. prope finem inter alia quæ Christianis hominibus non convenire putat, amovendaque præcipit. « Prohibeantur ergo, inquit, spectacula et acroamata, quæ nequitia, verbisque, obscœnis et vanis temere profusis plena sunt. Quod enim turpe factum non ostenditur in theatris ! quod autem verbum impudens non proferunt qui risum movent scurræ et histriones ? Qui autem ex vitio quod in se est delectationem aliquam perceperunt, evidentes domi imagines imprimunt. Contra autem qui his demulceri, et his affici nequeunt, in ignavis volutatibus minime prolabentur. Si dixerint enim pro ludo assumi spectacula ad recreandos animos : dicemus non sapere civitates, quibus ludus pro re seria habetur. Neque enim ludi sunt inanis gloriæ cupiditates, quæ ad morte afficiendum adeo sunt immisericordes. Sed neque vana studia, et inconsideratæ ambitiones, et præterea suarum facultatum impensæ. Neque vero quæ his de causis excitantur seditiones, amplius ludi sunt. Vano enim studio numquam emendum est otium. Neque enim qui sapit id quod est incundum ei, quod est melius, prætulerit. At non omnes, inquit, philosophamur ? Numquid nec omnes vitam persequimur (nempe sempiternam) quid tu dicis ? quomodo ergo credidisti ? hoc est. quomodo Christianus es factus ? nemo ex ea natione philosophiæ, id est, vitæ severioris præcepta aliena a suis moribus existimare debet, cui propositum est omnes hujus vitæ amœnitates, et commoda nihili ducere præ studio ejus immortalis vitæ, quæ est nobis omnibus in cælo destinata, modo professionem ad vitæ hujus finem tenentibus. » Arctius ait novus Theologus promovere ad vitæ perfectionem homines erat propositum, recte ; nisi spectacula cujusuis Christiani professioni contraria, et impudicitiæ gymnasia theatra esse affirmarent. Num pudicitiam, num professionem Christianam, ejus seculi hominibus non etiam in nostræ ætatis convenire affirmabis ? Communia hæc omnibus Christianis sunt : neque excuses per exaggerationem dici, quod toties et tanta verborum asserveratione ab omnibus dicitur, usque eo ut in baptismo, quo loco baptizandus nunc dicit : « Abrenuntio sathanæ et omnibus pompis ejus », olim diceretur : « Abrenuntio diabolo, pompis, spectaculis et operibus ejus », nimirum explicatione facta ejus, quod pomparum nomine intelligebant, sic {p. 158}Salvianus refert lib. VI. de providentia, sed ut sublatis theatris vox, spectaculis est sublata, ita nunc restitutis ut reponatur opus erit. Sed nimirum diem ex nocte, et ex nive atramentum faciat, qui Judæis synagogas extruere fas esse dixit, et ex c. consuluit, de Judæis confirmare est ausus. Sed omisso hoc novo Theologo quem ex nomine citare non est opus, Tertullianus æqualis Clementi, si non antiquior recurrat, multus etiam in hoc argumento, quo ab impuritate majores spectacula et theatra a nostris esse institutis aliena sanxerunt. Is lib. de spectaculis c. X. « Theatrum proprie sacrarium Veneris est. Hoc denique modo id generis operis in seculo evasit. Nam sæpe censores renascentia maxime theatra destruebant moribus consulentes, quorum scilicet periculum ingens de lascivia providebant, ut jam hinc ethnicis in testimonium cedat sententia ipsorum nobiscum faciens in exaggerationem disciplinæ etiam humana prærogativa. » Et cap. XVII. « Hoc igitur modo, inquit, etiam a theatro separamur, quod est privatum consistorium impudicitiæ, ubi nihil probatur, quam quod alibi non probatur. Ita summa gratia ejus de spurcitia plurimum concinnata est ; quam Attellanus gesticulator, quam mimus etiam per mulieres repræsentat sexum pudoris exterminans, ut facilius domi quam in scena erubescant », et alia quæ sequuntur multa in eandem sententiam. Ipsa etiam prostibula in scenam produci, neque licere audire quæ loqui non licet. Eandem vanitatem Cyprianus exagitat epist. II aut in veteri ordine lib. II. epist. II. « Converte, inquiens, hinc vultus ad diversa spectaculi non minus pœnitenda contagia. In theatris quoque conspicies, quod tibi et dolori sit et pudori. Cothurnus est tragicus prisca facinora carmine recensere de parridicis et incestis ; horror antiquus expressa ad imaginem veritatis actione replicatur, ne seculis transeuntibus exolescat, quod aliquando commissum est. Admonetur omnis omni ætas auditu, fieri posse quod aliquando factum est. Numquam ævi senio delicta moriuntur, numquam crimen temporibus obruitur, numquam scelus oblivione sepelitur. Exempla fiunt quæ jam esse facinoroso destiterunt. Tunc delectat in mimis turpitudinem magisterio, vel quid domi gesserit recognoscere, vel quid gerere possit audire. Adulterium dicitur cum videtur : et lenocinante ad vitia publicæ auctoritatis malo, quæ pudica fortasse ad spectaculum matrona processerat, de spectaculo revertitur impudica. Adhun deinde morum quanta labes, quæ probrorum fomenta, quæ alimenta vitiorum histrionicis gestibus inquinari ? videre contra fœdus, jusque nascendi patientiam incestæ turpitudinis elaboratam ? Evirantur mares, omnis honor et vigor enervati sexus corporis dedecore emollitur ; plusque illic placet quisquis virum in fœminam magis fugerit. Inde laus crescit ex crimine et eoperitior quo turpior judicatur. » Ex Cypriano Lactantius lib. VI. divin. inst. c. XX. sumpsit, cum non minori eloquentia theatra insectans, dixit ; « In scenis quoque nescio an sit corruptela vitiosior. Nam et comicæ fabulæ de stupris virginum loquuntur, aut amoribus meretricum ; et quo magis sunt eloquentes qui flagitia illa fixerunt, eo magis sententiarum elegantia persuadent, et facilius inhærent audientium memoriæ versus numerosi et ornati. Item Tragicæ historiæ subjiciunt oculis parricidia, et incesta regum malorum, et cothurnata scelera demonstrant. Histrionum quoque impudicissimi motus, quid aliud nisi libidines docent et instigant ? quorum enervata corpora et in muliebrem incessum habitumque mollita impudicas fœminas in honestis gestibus mentiuntur. Quid de mimis loquar corruptelarum præferentibus disciplinam, qui docent adulteria dum fingunt, et simulatis erudiunt ad vera ? Quid juvenes aut virgines faciant, cum et fieri sine pudore, et spectari libenter ab omnibus cernunt, admonentur utique quid facere possint, et inflammantur libidine, quæ aspectu maxime concitatur : ac se quisque pro sexu in illis imaginibus præfigurat, probantque illa dum rident, et adhærentibus {p. 159}vitiis corruptiores ad cubicula revertuntur ; nec pueri modo, quos præmaturis vitiis imbui non oportet, sed etiam senes, quos peccare jam non decet in talem vitiorum semitam dilabuntur. » Similia superioribus Basilius Magnus oratione de legendis libris gentilium. « Oportet, inquit, nec oculos spectaculis, ne vanis præstigiatorum ostentaculis tradere, nec per aures corruptricem animarum melodiam audire. Hoc enim musicæ genus servitutis et ignobilitatis fructus parere, præterea libidinum oculos acuere solet. » Sic Basilius, quid Augistinus ? I lib. de consensu Evang. c. XXXIII. theatra vocat « caveas turpitudinum, et publicas professiones flagitiorum ». De symbolo ad Catechu. lib. IV. c. I. « Deprehenderis enim et detegeris Christiane, quando aliud agis et aliud profiteris, fidelis in nomine aliud demonstrans in opere, non tenens promissionis tuæ fidem, modo ingredient Ecclesiam orationes fundere : post modicum in spectaculis cum histrionibus impudice clamare. Quid tibi cum pompis diaboli quibus renuntiasti ? » Tum Salvianus lib. VI. de providentia, quo solet orationis impetu. « De solis circorum ac theatrorum impuritatibus dico, talia enim sunt quæ illic fiunt, ut ea non solum dicere, sed etiam recordari aliquis sine pollutione non possit. Alia quippe crimina singulas sibi ferme in nobis vindicant portiones, ut cogitationes sordidæ animum, ut impudici aspectus oculos, ut auditus improbi aures, ita ut cum ex his unum aliquid erraverit, reliqua possint carere peccatis, in theatris vero nihil horum reatu vacat : quia et concupiscentiis animus, et auditu aures, et aspectu oculi polluuntur, quæ quidem omnia tam flagitiosa sunt, ut etiam explicare ea quispiam atque eloqui salvo pudore non valeat. Quis enim integro verecundiæ statu dicere queat illas rerum turpium imitationes, illas vocum ac verborum obscœnitates, illas motuum turpitudines, illas gestuum fœditates ? quæ quanti sint criminis vel hinc intelligi potest, quod et relationem sui interdicunt. Nonnulla quippe etiam maxima scelera incolumi honestate referuntur, et nominari et argui possunt, ut homicidium, adulterium, sacrilegium, cæteraque in hunc modum : solæ theatrorum sunt impuritates, quæ honeste non possunt vel accusari, Ita nova in arguenda horum turpitudinum probrositate res evenit arguenti, ut cum absque dubio honestus sit qui accusare ea velit, honestate tamen integra ea loqui et accusare non possit. » Hactenus Salvianus. Sed nemo acrius, neque majori contentione spectacula quam Chrysostomus accusat, vix ut ulla ejus homilia ejusmodi reprehensione vacet. De Davide et Saule tres Chrysostomi homiliæ extant, in prima extrema de spectaculis aut cursu equorum, quasi de re vana loqui prohibet. Tertiæ magnam partem spectaculis insectandis consumit, negans qui hesterna die ad spectacula juverant, sacræ mensæ participes esse posse, nisi pœnitentiæ remedio conscientia expiata, affirmansque, qui accedunt ad spectacula mulierum cupiditate semper incendi. Sed præstat verborum partem subjicere. « Qui viderit, inquit, mulierem ad concupiscendam illam, jam mœchatus est eam in corde suo. » Quod si mulier sponte, ac forte in foro obvia, et neglectius culta sæpenumero curiosius intuentem cepit ipso vultus aspectu, isti qui non simpliciter, neque fortuito, sed studio et tanto studio, ut Ecclesiam quoque contemnant, et hac gratia pergunt illuc, ac totum ibi desidentes diem in facies fœminarum illarum nobilium defixos habent oculos, qua fronte poterunt dicere, quod eas non viderint ad concupiscendum ? ubi verba quoque accedunt fracta lasciviaque, ubi cantiones meretriciæ, ubi voces vehementer ad voluptatem excitantes, ubi stibio picti oculi, ubi coloribus tinctæ genæ, ubi totius corporis habitus fucorum impostura plenus est, aliaque insuper multa lenocinia ad fallendos inescandosque intuentes instructa, ubi socordia spectantium, multaque confusio, et hinc nascens ad lasciviam exhortatio, tum {p. 160}ab his qui spectaculis interfuerunt, tum ab illis, qui quæ viderunt in spectaculis, post aliis enarrant. Accedunt huc irritamenta post fistulas ac tibias, aliaque hujus generis modulatio in fraudem alliciens, mentisque robur emolliens, illic desidentium animos efficiensque ut facilius capiantur. Etenim si hic ubi psalmi, ubi divinorum verborum enarratio, ubi Dei metus multaque reverentia frequenter ceu latro quispiam versutus clam obrepit concupiscentia ; quomodo qui desident in theatro, qui nihil sani neque audiunt, neque vident, qui undique obsidionem patiuntur per aures, per oculos, possint illam superare concupisentiam. Quæ omnia an in spectacula nostri temporis, ubi impudicæ fœminæ producuntur, conveniant : sedato animo lector consideret. Deinde hom. I. in Psal. 50. post medium spurciloquia audiri, meretricis incessu et habitu molliri auditores, lædi aures, percuti mentem affirmat. Hom. II. in Psal. 118. ad finem « non debetis, inquit, filii Ecclesiæ depravari in vanitatibus spectaculorum ». Homil. de verbis Isaiæ vidi dominum, et c. ad medium. Perniciosa exempla invehi in spectaculis ait, sæpeque monuisse, ne divina mysteria cum dæmoniacis miscerent. Præterea hom. VI. in 2. caput Matth. a diabolo in urbibus constructa fuisse theatra ad corrumpendos homines ait, hom. XXIX. in cap. 6. Matth. « scenicos ludos civitatis pestem vocat », et hom. LXIX. in cap. 21. ejusdem Matthæi, « theatralem chorum malorum omnium fontem, scaturiginem ac fomitem ». Deinde hom. XV. ad populum Antioc. ante finem, « theatra, inquit, fornicationem, petulantiam et omnem incontinentiam peperisse ». hom. XXVI. ad eundem pop. et hom. VIII. de pœnitentia, « theatra pestilentiæ cathedram, incontinentiæ gymnasium, luxuriæ officinam, impudicitiæ orchestram, Babylonicam fornacem vocat ». Postremo in caput Joannis 4. hom. XXXI. extrema, « dæmonum solennitates spectacula esse » ait, et hom. XLII. in Acta Apost. cum theatrum comparasset cum carcere, et quædam de carceris squalore luctuque dixisset, subjunxit. « At in theatro omnia contraria, risus turpitudo, pompa diabolica, effusio, insumptio temporis, et expensio dierum inutilis, concupiscentiæ absurdæ præparatio, adulterii meditatio, scortationis gymnasium, intemperantiæ schola, adhortatio turpitudinis, occasio risus, turpitudinis exempla. » Et post multa. « Magna, inquit, mala theatra efficiunt civitatibus magna, et neque hoc scimus quam magna. Quod nostris hominibus occinere licet, gravissima comoda^IV hos ludos conciliare, eo periculosiora, quod sensim immutari mores et pejores fieri non sentimus virginum pudorem imminui, juvenes petulantes evadere, senes lasciviam repetere, inde conjugia iniri infelicia, furta existere et peculatus, multaque alia flatigia superiori seculo vix audita. » An non videmus, non consideramus quanta his annis morum labes extiterit ? His malis qui medeatur, nisi Deus nostros de cælo considerans et miseratus errores, amentiam insanabilem providi principes et magistratus, ex superioris temporis memoria et exemplis facti cautiores, quæ ut serio considerent, priusquam in alteram partem pronuntient, exoratos cupimus, neque eversam tanto patrum labore vanitatem invehant in remp. Christianam ; populi aut suis ipsorum cupiditatibus et voluptatibus levissimis cum exitio morum ne obsequantur.

CAP. XIII. Quid utroque jure civili et Pontificio sit de ludis scenicis sanctium. §

Majorum nostrorum excellenti sapientia et sanctitate Græcis et Latinis litteris consignata consensu sententia pro lege esse deberet, ne novis placitis moverentur, quæ ab illis tanto studio stabilita sunt ; mores nostros cum veteribus consentire, neque ab illis degenerare consentaneum erat. Sed quoniam multi corruptores {p. 161}existunt temporibus mutatis, mores etiam mutari debere contendentes, age nova remedia tentemus, et præter dicta Patrum quid legibus fuerit sancitum tum sacris, tum profanis aperiamus : fortasse non canemus surdis, neque tantæ auctoritati resistere novi Theologi inducent in animum. Inter Romanos quidem non solum ignominia notabantur histriones, uti superius explicatum est, neque tantum a magistratibus et honoribus arcebantur civium reliquorum, sed etiam tribu movebantur notatione censoria, quæ de moribus et fortunis unicujusque fiebat quinto quoque anno, uti Augustinus verbis Ciceronis refert lib. II. de civit. Dei cap. XIII. Nunc vide quam sit indignum, quod nulli licebat civi Romano histrionem agere, ejusque severitatis metu se cives omnes ad suam ætatem continuisse Tacitus ait lib. XIV. id concedere homini Christiano, ut scenicas artes impune exerceat. Itaque longo tempore eum morem tenuisse consideramus, ut eas artes exercerent ad populum oblectandum, qui alieni erant a religione Christiana, quorum erat magnus numerus cum cæteris qui nosta sacra susceperant per proincias confusus. Nam si quæ scenica mulier vel vir morbo desperata valetudine mente mutata ad nostra sacra transiisset, eos ad scenam revocari, et turpem quæstum exercere vetatur l. I. de scenicis in C. Theod. scenici, inquiunt Imperatores Valentin. et Valens, et Grat. et scenicæ qui in ultimo vitæ necessitate cogente interius imminentis ad Dei summi sacramenta properaverunt, si fortassis evaserint, nulla posthac in theatralis spectaculi conventione revocentur. Idem præcipitur l. II. de iis quæ ex scenicis natæ sunt, si honeste vixerint ad scenam pertrahendas non esse. Similia l. IV. l. VIII. et l. XII. continentur abstrahendas esse ab ea arte, quicunque fuerint ex religione Christiana. Nimirum nostræ religionis honestati diligentius ea ætate quam nostra consulebatur. Porro non omnibus diebus spectacula edere licuisse, certe Dominico et aliis præcipuis festis superius est declaratum ex l. Dominico et l. nullus de spectaculis in eodem Theodosii C. Ad hæc inter justas causas, ob quas vir uxorem repudiare poterat, illa erat, si Circensibus vel theatralibus ludis vel arenarum spectaculis in illis locis, in quibus hæc assolent celebrari marito prohibente fuisset quæ sunt verba legis consensu § vir quoque C. de repudiis nimirum lib. V. tit. XVII. l. VIII. Sic P. Sempronius Sophus uxori libellum repudii dedit, nihil aliud quam se ignorante ludos spectare ausæ, uti Valer. Max. refert lib. VI. c. V. Pater etiam exhæredare poterat filium qui se inter arenarios vel mimos sociasset, et in ea arte perseverasset invitis parentibus, qui ejus professionis non essent. Quod non modo lege Imperatoria sanctitum est in Authen. ut cum de appellat. cognos. § causas collact. VIII. tit. XII. sed etiam legibus nostris partita VI. tit. VII. li. V. Denique histriones a Tiberio Cæsare Roma exturbati sunt, arteque ea (edicto sc. est interdictum, quia et mulieres ignominia afficerentur, et turbæ concitarentur, quos tamen in urbem post mortem ejus revocavit Caius Caligula, nimirum reip. pestis, morum pestem cortissimam, quod Dion Cassius refert lib. hist. LVII. et LIX. Tales scil. ab omni memoria fautores theatra habuerunt homines corruptissimos, ignavos principes aut magistratus. Atque hactenus quid leges civiles sanxerint brevi explicatum est, ad Ecclesiasticas oratio transferatur. Quibus histriones ad sacratum ordinem non admitti, et a sacra mensa et sacramentis arceri debere sancitum esse, superius est dictum. Illis donare immane flatitium esse August. affirmat tractatu C. ad cap. Joan. 16. relatum a Grat. c. donare d. LXXXVI. Quod si donare histrionibus non licet, num illis favere, eorumque ludis spectandis totos dies vacare licebit ? non arbitror Augustino certe auctore. Præterea Concilio Agathensi mandatum est can. XXXIX. qui habetur c. Presbyteri d. 34. ne presbyteri, diaconi {p. 162} et subdiaconi, vel deinceps quibus ducendi uxores licentia non est, etiam alienarum nuptiarum ineant convivia, neque iis cætibus misceantur, ubi amatoria cantantur, aut turpia, aut obscæni motus coreis, et saltationibus efferuntur : ne auditus, aut obtutus sacris mysteriis deputati, turpium spectaculorum atque verborum contagione polluantur. Similia in Concilio Laodicensi c. LIV. prohibentur, de pœnit. d. V. c. non oportet ministros altaris vel quoslibet clericos spectaculis aliquibus quæ aut in nuptiis aut scenis exhibentur interesse, sed antequam thymelici ingrediantur, surgere eos de convivio et abire. Quibus decretis cum non satis ii quorum intererat obedirent, ac potius eo imprudentiæ progressum esset, ut clerici ipsi ludos actitarent, pœna eos Bonifacius VIII. mulctandos censuit lib. VI. c. unico de vita et honest. cler. Clericos inquiens mimos, quos vocant Galli joculatores, goliardos, et Tusci bufones per annum ignominiosam illam artem exercentes, vel breviori tempore moniti si non resipueint, carere omni privilegio clericali. Neque solum ad eos qui ex sacrato ordine erant, leges Ecclesiasticæ pertinent, sed etiam cæteris e promiscuo populo percipitur, primum ne die solenni prætermisso solenni Ecclesiæ conventu ad spectacula irent, quæ sunt verba Concilii Carthaginens. IV. can LXXXVIII. relata a Gratiano c. qui die de consecrat. d. I. excommuniationis etiam pœna, si secus facerent, proposita. Quinimo generaliter Concilio Carthag. III. c. XI. omnibus Christianis interdicta esse spectacula edicitur his verbis. Ut filii sacerdotum vel clericorum spectacula secularia non exhibeant, se neque spectent, quoniam quidem ab spectaculo et omness laici prohibeantur. Semper enim Christianis omnibus hoc interdictum est, ut ubi blasphemi sunt, non accedant. Quod si quis excuset ad gentium spectacula ne irent, eo decreto tantum sanciri, ne scilicet impio se cultu contaminarent, et impiorum consortio : quid dicent cum in synodo Constantinop. VI. quo tempore Christiana sacra ab omnibus erant suscepta can. LI. in Trullo idem prohibeantur his verbis : « Omnino prohibet sancta synodus universalis eos, qui dicuntur, mimos, et eorum spectacula, deinde venationum quoque spectationes, easque quæ fiunt in scena saltationes perfici. Qui secus fecerit si sit clericus deponatur, si laicus segregetur. » Quæ leges magna patrum nostrorum prudentia fixæ, an hoc tempore serventur, per se nullo monstrante omnes intelligunt : cum omni ætate, sexu et conditione homines passim videamus ad ea spectacula confluere, plerosque etiam ex sacrato ordine, et (quod pudet dicere) monachos severiorem vitam professos esse etiam qui hæc honeste fieri contendant, neque a Christianis legibus discrepare, inscitia antiquitatis vel improbitatis^V, aut utroque vitio peccantes, quos hoc loco mittamus, prosequamur alia. Concilio Cabilonensi can. postemo præcipitur, ne in templis obscœna cantica decantentur, quibus locis orare potius debent, aut clericos psallentes audire, eoque a templis, porticibus et atriis cantantes expelli mandatur. Quod cum superiori tempore negligeretur, atque ea agerentur in templis, quæ vix in ganeis et popinis liceret, in Concilio Tolet. a. 1565. action. II. cap. XXI. prohibetur ludos theatrales, quales in festo Innocentium edebantur, amplius celebrari, quoniam insigni, procacitate verborum fædi erant. Deinde spectacula et ludos ab ordinario examinari, neque peragi in templis dum divinæ preces et psalmi canuntur, quæ utinam e templis penitus exturbassent, quid enim commercii choreis et spectaculis cum pietate ? Sed nimirum receptæ consuetudini et populari oblectationi dandum aliquid censuerunt, ea tamen lege præscripta, ne alios ludos, aliave spectacula in templis exhibeantur, nisi quæ pietatem promoveant, et a pravitate deterreant, neque id fiat ab iis qui ex sacrato ordine sunt, aut sacerdotium Ecclesiasticum habent, ut personati quocumque in loco incedant, aut in aliquo spectaculo aut ludos personam agant, alioqui gravi eos pœnæ {p. 163}subjiciunt. Sed nimirum ab omni memoria observamus leges scribere facile esse, præstare difficile, studentibus magistratibus populi levitati gratificari etiam contra fas et honestatem, quæ gravissima est pestis. Verum disputationem hanc concludere certum est Isidori et Epiphanii verbis, ille enim qualis debeat esse clericorum vita describens de Eccles. off. li. II. c. II. inter alia. « His igitur, inquit, lege patrum cavetur, ut a vulgari vita seclusi a mundi voluptatibus sese abstineant : non spectaculis, non pompis intersint, convivia publica fugiant, et alia quæ referuntur » c. his igitur d. XXIII. Epiphan. autem in compendiaria doctrina fidei inter notas Ecclesiæ Catholicæ quibus dignoscitur ab aliis sectis omnibus et secernitur, theatra prohibere ait, et cætera spectacula ut fornicationem, adultorium, incantationes, veneficia. Verum ipsa verba subjicere præstabit. « Reprobat, inquit (supple Ecclesia) omnes scortationes et adulteria, et petulantiam atque idololatriam, et cædem et omnem iniquitatem, magiam et veneficium, astronomiam, vaticinationem, tremorum observationes, incantationes, amuletæ quæ appenduntur aut alligantur, et phlacteria quoque appellantur, prohibet theatra et ludos equestres et venationem, musicos item, et omnem maledicentiam ac detractionem, et omnem pugnam et blasphemiam, injustitiamque ac avaritiam et usuram. » Vides theatra, ludos equestres id es, Circenses, atque venationes quibus ferarum pugna erat, inter illicitas artes et aperta vitia ab Epiphanio poni. Illud fortasse moveat quod proximis verbis mercatores cæteris annumerat dicens. « Negociatores non recipit, sed inferiores omnibus ducit. » Verum Chrysostomus etiam, seu quicumque est auctor operis imperfect in Matth. hom. 38. ad cap. 21. eadem sententia. Et ideo, inquit, « nullus Christianus debet esse mercator, aut si voluerit esse projiciatur de Ecclesia Dei », et alia quæ referuntur, a Grationo c. ejiciens d. XXXVIII. et proximo capite idem docet ex Augustino in explicatione Psal. 70. ad illa verba vers. 15. Quoniam non cognovi literaturam, introibo in potentias domini, quo loco, tum ipse, tum Chrysostomus cum aliis antiquis et ipso Psalterio Romano legunt, quoniam non cognovi negociationes, nimirum Græce ubi nostri vulgo codices habent, grammateias, illi legerunt, ut est restitutum in bibliis Romæ Græce nuper editis facili permutatione pragmateias atque his verbis confirmabant omnem mercaturam esse a Christianis hominius repudiandam. Et certe quod Tertullian. lib. de pudicitia c. IX. publicanos negavit ex Judæorum gente fuisse antiquis temporibus, tametsi ab Hieron. refellatur epistola de filio prodigo ad Damasum. Existimo tamen antiquissimis temporibus fuisse verum, nam quo tempore Christus venit, quom^VI Hieron. argumenta referuntur, omnia apud Judæos erant perturbata et in contrarium versa : nam cum meretrices esse prohiberentur ex gente illa Deu 23. scimus publica lupanaria extitisse non mulierum tantum, sed puerorum 4. Reg. c. 23. ver. 7. destruxit quoque ædiculas effœminatorum, quod deinceps copiosius est explicandum. Sic credam primis Ecclesiæ temporibus Christianos, cum impiæ genti essent confusi, a mercatura quæ vix sine crimine exerceri potest, abhorruisse ; non secus atque hoc tempore qui ex sacrato ordine sunt, et vitam sine labe purioriem consectantur, iis commercia sunt interdicta. Ita eam artem exercuerunt olim homines impio cultui dediti ; consequenti vero tempore integris populis et gentibus ad nostra sacra traductis necesse fuit artem reipublicæ necessariam a nostris hominibus exerceri certis legibus circumscriptam, ne ad illicita feratur. Quod theatris etiam concederemus si a tirpitudine penitus recederent, essetque ea ars aut reipublicæ necessaria, aut quae intra fines honestatis ullis legibus magistratuumque severitate contineri posset, sanarique histriones genus hominum corruptissimum, pretioque venale, atque eo vela daturi, ubi major spes quæstus affulserit.

{p. 164} 

Cap. XIV. Quid Philosophi de ludis senserint. §

Duobus capitibus explicatis, quid antiqui patres de ludis scenicis judicarint, quid leges sanxerint, postremo quid Philosophi senserint aperiendum est. Nemo est enim qui modo sapiat, qui non intelligat magnos illos viros, naturæ luce illustratos quæ vera sunt assecutos sæpe esse, tum in aliis sapientiæ partibus, tum præsertim in ea quæ ad conformandam vitam virtutesque comparandas tota refertur. Neque philosophorum tantum placita commemorabimus, sed etiam gentium mores et instituta earum, quarum probitas maxime laudatur. In quo genere Lacedæmones primi occurrunt, apud quos antiquitus nulla permittebantur spectacula comœdiarum, vel tragœdiarum ; atque degenerante more, ut fit, admissis ludis, mulieribus ad eos aditus est interdictus. Plutarch. in Apoth. severum, inquis, hominum genus et grave commemorasti, ab aliorum institutis abhorrens ; et licet uni civitati Græcos alios opponere, apud quos in magno honore eas artes fuisse dictum est, sæpeque a scena ad supremos honores et magistratus transiisse declaratum. Neque id institutum semper Lacedæmone tenuit, sed ut Æmilius Probus in prœmio vitarum Imperatorum accusat, degenerante in luxuriam more, « Nulla erat tam nobilis vidua, quæ non ad scenam iret mercede conducta. » Sed nos non quid tempus invexerit, quo corrumpuntur omnia sancita atque instituta præclare, exponimus, sed quid in corrupta civitate, et moribus integris servatum sit. Ergo Massilienses subjiciantur, qui longiori tempore id institutum tenuerunt, uti Valerius Maximus est auctor lib. II. c. I. Eadem, inquiens, civitas severitatis custos acerrima est, nullum aditum in scena mimis dando, quorum argumenta majori ex parte stuprorum continent actus ; ne talia spectandi consuetudo etiam imitandi licentiam sumat. Num minus hoc tempore periculum imminet, aut minus cauti quam Massilienses Christiani esse debeamus ? Romani Imperatores sæpe histriones quasi morum pestem urbe et arte prohibuerunt, ipse etiam Domitianus ea vitæ pravitate quamvis Pantomimos sustulit, et est eo quoque nomine vitii turpitudo prava, quod a suis auctoribus repudiatur, cum ex contrario virtus ab inimicis etiam laudem habeat. Eos cum Nerva in odium Domitiani restituisset populo exigente, non minore contentione a Traiano postulatum est, ut illos rursus tolleret. Sic Plinius in Panegyrico testatur. Idem ergo, inquit, populus ille aliquando scenici Imperatoris spectator et applausor, nunc in Pantomimis quoque adversatur, damnat effœminatas artes, et indecora sæculo studia. Itaque non dubito brevi fore si principes dissimulaverint, ut populus suo malo doctus reclamet majores in dies ea peste sumente vires, neque ullis resistente finibus malo. Ad hæc quis non luxuriosum ac nequam putaret eum, qui in scenicas artes rem familiarem omnem prodigeret, adde etiam testamento legaret, unde spectacula quotannis certis temporibus instaurarentur ; et vero quid prohibet, si honestos esse eos ludos defendimus annuos redditus constituere, unde perpetuo tempore exhibeantur : Et icimus tamen fuisse olim factitatum ex Tertull. libr. de spectacul. cap. VI. « Reliqui, inquit, ludorum de natalibus et solennitatibus regum, et publicis prosperitatibus et municipalibus, factis superstitionis, causas originis habent. Inter quos olim privatorum memoriis legatariæ editionis parentant. » Præterea constat non placuisse veteribus, ut bona in eam rem quasi in cloacam abjicerentur, et Traiani Imperatoris tempore minori de causa testamentum fuisse abrogatum, quo {p. 165}Viennæ quidam legaverat, unde Gymnicus agon celebraretur, quem Trebonius Rufinus in duumviratu sustulerat : cumque negaretur ex auctoritate publica fecisse, dicta coram Imperatore causa affirmavit, eas liberalitates esse reipublicæ valde suspectas, qua civitati nullum ornatum, nullam utilitatem, plebi solam voluptatem afferrent. Sic obtinuit tandem ut agon tolleretur, qui Viennensium mores infecerat, ut Romani agones omnium. Sic Plinius qui consilio interfuit lib. IV. epistola ad Sempronium testatur. Non ergo debemus existimare hos ludos et spectacula tantopere esse utilia adde necessaria, ut quidam videri volunt, ponuntque in suis disputationibus studio magis placendi multitudini, quam se melioribus probandi ; alioqui legare, unde ii ludi instaurarentur, cur non concedatur ? Neque licet excusare obscœna turpiaque joco agi non serio, jocus enim ut disputat Plato lib IV. de repub. sensim repit in mores, eosque petulantia atque lascivia pervertit, eo graviori certe periculo, quod difficilius cavetur. Et notum est quod Plutarchus de Solone refert in ejus vita. Audita Thespis tragœdia auctori dixisse, « Ecquid non te pudet tam multa mentiri » respondente illo « nihil nocere, si mendacia joco » dicerentur, baculo, quo Solon corpus sustentabat, percussa terra, « si hæc, inquit, fuerint laudata veris rempublicam implicabunt malis, ex jocis seria fient. » Sapienter Tertullianus ut omnia c. XVIII. de spectaculis. Quod in facto rejicitur, etiam in dicto non est recipiendum. Itaque Aristoteles cap. postremo libr. I. Polit. quo loco de puerorum institutione disputat : « Itaque, inquit, ludi (supple puerorum) ut plurimum tales esse debent, ut sint imitationes eorum, quæ postea serio erunt facienda. » Et paucis interjectis subjungit. « Omnino igitur obscœnitas verborum per legislatorem exterminanda est ex civitate. Ex turpiter enim loquendi licentia, sequitur et turpiter facere. » Potissimum igitur statim a pueris neque dicant, neque audiant quicquam turpe, mox etiam turpes picturas, et signa ab eorum oculis removeri mandat. Postremo concludit his verbis. « Quapropter oportet a pueris omnia turpia procul removere, et maxime quæcumque habent in se vel obscœnitatem vel improbitatem. » Num qui talia præcepta pueris instituendis reliquit, eos mitteret ad theatra ? severus fortassis et superstitiosus Aristoteles fuit, eaque præcapta dedit quæ in mores induci non possent. An etiam ejus Præceptor Plato hac in parte peccavit ? is certe IV. li. de republica, cum de musica disputaret, et quanta mala incurrerent in rempublicam modis per negligentiam magistratuum mutatis, simul de puerorum institutione agens. « Ergo, inquit, a principio diximus statim a primis annis pueri honestis in jocis assuefaciendi sunt. Nam si jocis minus decentibus assuescant, numquam legitimi probique viri evadere poterunt. » Tum lib. VII. de leg. iis cantibus adolescentium aures pulsandas docet, qui trahant eorum animos imitatione quadam perductos ad virtutis ipsius possessionem. Num hic etiam concederet civibus theatra, ubi vitiorum omnium irritamenta sunt ? non arbitror. Præsertim cum alio loco lib. de republ. X. initio poetas, ipsum Homerum ex civitate exturbandum censeat, pestem, jucundam quidem, sed maxime exitialem affectibus concitatis, ira, libidine aliis, rationis regnum labefactantem ne se possit in omnes partes pro arbitrio proque voluntate dare. Eant ergo magni Philosophi aut Theologi, civitatibus permittant theatra quasi rem honestam et minime exitialem ; quibus Plato et Aristoteles ea sapientia. Neque nostris moribus instituti, hoc est Christianis, omnes voluptates nisi honestas tanto studio denegarunt.

{p. 166} 

CAP. XV. Non esse ludos scenicos permittendos. §

Peracta est major susceptæ disputationis pars, divino numine suggerente nobis verborum, et argumentorum facultatem, inveteratam insaniam depulimus multis, quæ hoc loco summa colligenda sunt atque in memoriam revocanda. Histriones, quales nunc in Hispania videmus, honestis turpia miscentes quæstus causa ; infamia notari diximus, neque crimine carere eam artem ad corrumpendos populi mores maxime proclivem. Nam quod ab adversariis opponitur fœminæ ornatæ et comptæ aspectum non minus noxium fore, neque minus cupiditatem inflammare quam theatra, quam nihilominus cessare non cogimus, neque affirmamus capitale fore, nisi vestem pretiosam et fucos abjiciat. Acuta objectio, sed quam ex S. Thoma 2.2. qu. CLXIX. art. II. dissolvere promptum erit, affirmante, nuptis quidem concessus esse ornatum, ut viris suis placeant, cæteris non item, præsertim si ornatu studeant alienam cupiditatem excitare, crimen erit. Nam si ex levitate animi contingat, veniali modo peccato erunt obnoxiæ. Quibus sancti Thomæ dictis addendum est capitalem ornatum fœminæ fore nisi desistat, cum sciat alicui ruinam propterea ab eo ornatu parari in noxiam cupiditatem manifeste lapsuro, quod addit Sylvester, verbo ornatus ad finem § IV. Ergo fœminæ ornatus non semper crimini datur, quoniam non constat cuiquam noxium fore, nisi illis fortassis, qui perditissimi cum sint passim offendunt nulla quamvis, aut levissima occasione, quos mulier proba curare non debet ad mortem currentes rapidissime, fœdere etiam cum inferno percusso. In theatris contra certissimam multorum ruinam fore etiam modestorum ; quis enim in tantis flammis non uratur ! ornatus, gestus, carmina, sententiæ, tybiæ, ad turpitudinem concta et libidinem inflammant. Itaque video passim a Theologis turpes histriones criminis accusari ipsoque Sylvestro, verbo ludus. § 2. Addo nunc spectatores vix unquam crimine liberos esse, manifesti periculi rei in quod se objiciunt inflammandi cupiditatem venereæ voluptatis, certæ morosæ oblectationis qui modestiores sunt, quid enim nisi is sit consensus interpretativus se in ipsam flammam voluptatis conjicere ? ut maxime animus et constanter velit, certoque præjudicatum habeat consensum expressum in voluptatem repudiare. Nam si quis ferreo pectore sit, qui non moveatur, quales paucissimos reperiri credam, is considerare debet « ferrea ingenia igne luxuriæ domari », uti Hieronymus ait, et ut hac ex parte sit liber, ex alia crimen non evadere, quod scandalum dicitur, aliis suo exemplo ad periculum et peccatum pertractis, quod in viros graves auctoritate et professione maxime cadat necesse est, et aliquanto majori viri principes præsertim ex sacrato ordine Episcopi implicantur crimine huic vanitati vacantes vænalibus histrionibus domum etiam advocatis ; quantumvis nihil obscœnum agi coram ipsis excusant, populus enim id ignorans sui ducis exemplo ad theatra rapitur nullo discrimine honesti turpisve, et genus obsequii ducitur studia principum imitari, et movent in omni vitæ parte magis exempla quam verba. His ad hunc modum constitutis priusquam reliqua colligantur, gravis ac difficilis superest nobis luctatio, debeant principes hos ludos quamvis vanos et turpes tolerare ad oblectandam multitudinem ut tali spectaculo soluti cura majori animo labores repetant, quibus respublica sustinetur, artifices, fabri, agricolæ, quemadmodum lupanaria infime conditione hominibus, ne majora flatitia aggrediantur, passim conceduntur. {p. 167}Verum de meretricibus, quoniam in hunc sermonem incidimus paulo copiosior disputatio subjicietur, nunc de his ludis, ut cœpimus agendum est. Et suppetunt in utramque partem argumenta, neque ipse in magno ponam discrimine utrovis modo sentiamus nam neque sperabam nostra disputatione malum convelli penitus posse, quod, ut video, altas radices egit multis viris principibus etiam ex eo numero qui ad reipublicæ gubernacula sedent (quæ gravissima pestis est) vana persuasione occupatis, dandas populo id genus oblectationes : et satis habeam, si quorum ipsis salus curæ est, nostro labore admoneantur, noxiam oblectationem hanc esse, neque sine periculo animæ quæri. Fortasse enim re cognita nonnulli privatim cessabunt, prudentesque magistratus publice eam turpitudinem repudiabunt multorum salutem inani voluptate potiorem judicantes. Nam eo inclinabat animus, ut existimarem cum multis Cœlio Rodiginio lib. VIII. ca. VII. Petro Gregorio in syntagm. juris part. III. lib. XXXIX. c. XXV. et aliis e republica fore si histriones pretio vænales penitus removeantur. Omnes enim pecuniæ vias norunt, et pecuniæ causa omnes turpitudines suscipiunt instillantque aliis. Quæsturia arte exhauriunt pecunias, et veluti sopitis voluptate sensibus latenter extorquent, quas non minori turpitudine insumant. Otio et desidia ut torpeant cives efficiunt, quæ omnium vitiorum radix est. Vitiis omnibus et fraudibus viam muniunt, libidini maxime, quæ auribus et oculis suscipitur. Divinum cultum imminuunt diebus festis, cum vacandum esset rebus divinis, populo ad spectacula attracto, quæ pestis omnibus piaculis procuranda videbatur. Quod si non obtinemus ut ludi scenici penitus amoveantur, et placet nihilominus eam oblectationem populis dare ; quod vis et æquitas postulare videtur, impetrare certe cupimus, ut delectus aliquis sit, neque prromiscue licentia quidvis agendi histrionibus concedatur, sed legibus certis circumscribantur et finibus, quos nemo impune transgrediatur, quid enim juvat leges scribere, quarum nulla futura est observantia ? Tametsi nullis legibus putabam furorem hunc satis frænari. Prudenter ut multa poeta quidam verbus ex alio poeta sumptis dixit. « O here quæ res nec modum habet neque consilium, ratione modoque tractari non vult. » Sed designentur tamen per civitates aut diœceses censores, a quibus probentur quæcumque agendæ erunt fabulæ, ipsi etiam intermedii actus, viri graves atque honesti ætate majori, qua fervor juvenilis remiserit. Sic Plato faciendum existimabat lib. VII. de legibus, poetarum carminibus examinandis, priusquam eorum copia aliis fieret, qui essent non minores quinquaginta annis, exacta scilicet prudentia viri perspecta probitate. Faciunt ineptissime qui harum rerum censuram juvenibus permittunt, præsertim moribus non satis probatis. Deinde mulieres in theatra inducere sive muliebri veste sive virili, nefas esto. Nullum certum theatrum publicis sumptibus constituatur, nullaque vectigalis publice percipiendi spes esto. Diebus festis præsertim celebrioribus, uti antiquis legibus sancitum meminimus, ludi scenici ne exhibeantur ; ne temporibus quidem jejunii Christiani, quid enim commercii squalori cum theatri risu plausuque ? A templis sanctorum, qui cum Christo in cælo regnant, ac omnino divinis celebritatibus amoveantur. Postremo quoad fieri poterit, minori ætate pueri et puellæ arceantur ab iis spectaculis, ne a teneris reipublicæ seminarium vitiis inficiatur, quæ gravissima labes est. Adsint inspectores publice designati viri pii et prudentes, quibus cura sit ut turpitudo omnis amoveatur, et potestas coercendi pœna, si quis se inhoneste gesserit. Neque novis sumptibus opus erit, mercedem histriones ipsi iis viris dare cogantur. Omnino populus intelligat histriones quos omni ex parte contineri posse non puto, {p. 168}ut a turpitudine abstineant, non probari a republica : sed populi oblectationi, atque importunæ flagitationi dari a magistratu ; qui cum non potest quæ sunt meliora obtinere, debet minora mala tolerare. Sic Theodoricus Ostrogothorum rex apud Cassiodorum variarum lib. III. epist. LI. cum aurigæ cuidam in ea arte celeberrimo menstrua stipendia de publico designaret, his verbis epistolam concludit. « Hæc nos fovemus necessitate populorum imminentium, quibus votum est ad talia convenire, dum cogitationes serias delectantur abjicere. Paucos enim ratio capit, et raros probabilis oblectat intentio, et ad illud potius turba ducitur, quod ad curarum remissionem constat inventum. Nam quidquid æstimat voluptuosum, hoc et ad beatitudinem temporum judicat applicandum. Quapropter largiamur expensas, non semper ex judicio demus. Expedit interdum desipere, ut populi possimus desiderata gaudia continere. » Hactenus Theodoricus.

CAP. XVI. Num meretrices tolerare conveniat. §

Multa de ludis scenicis dicta sunt. Venio nunc ad lupanaria, quibus per urbes et oppida publice constitutis, mulierum infœlicium pudore in iis publicato magna licentia minore religione peccatur, nullo qui redarguat absque supplicii metu prorsus impune. Num ea retinere conveniat, an evertere potius ab imis fundamentis quasi certam reipublicæ pestem. Magna quæstio et a paucis agitata, eoque difficilior, quasi nullis vestigiis trita via. Et qui audeat morem accusare omnium populorum consensu receptum, licentiam cohibere a nullo hactenus vituperatam, certe a paucissimis ? Et est omnino difficile quod ratione omni vacat, id ad certam normam disputatione et regulam revocare. Conandum est tamen, si quomodo inveteratum errorem depellere, et in veteri morbo remedium aliquod excogitare et invenire possimus. Scio Hussitas Catholicam Ecclesiam inter alia eo nomine acriter accusare, quod publica lupanaria per urbes et oppida toleraret. Ita refert Pius II. historiæ Bohemicæ c. L. Equidem cum hæreticis nihil mihi esse volebam commune, qui sectas et factiones omnes a prima ætate semper fuerim aversatus : verum cum Concilio Constantiensi inter alia Hussitarum dogmata, quæ reprobantur a patribus, de hac eorum accusatione nulla mentio extet, merito credimus liberum in utramque partem judicium relictum, nulla certa definitione et decreto. Ergo Augustinus lib. II. de ordine ca. IV lupanaria primus sanxisse videtur his verbis. « Quid sordidius, quid inanius de decoris et turpitudinis plenius meretricibus, lenonibus, cæterisque hoc genus pestibus dici potest ? Aufer meretrices de rebus humanis, turbaveris omnia libidinibus. » Augustini auctoritate permoti posteriores præsertim qui via et ratione Theologiam tradidere. et ne susceptum per provincias ab omni memoria morem convellere velle viderentur, in sententia perstiterunt meretrices populis concedendas, ut sentinæ instar in eas omnes sordes confluerent, S. Thomas lib. IV. de regim. Princip. ca. XIV. Lyra ad c. Gen. 19. Deut. 24. I. Reg. 17. Et erat prudentum principum et magistratuum tolerare in moribus, quæ ævo erant intacta, neque sine motu everti poterant : Sane tantam colluvionem omni ætate et conditione hominum, quanta in rempublicam Christianam influxit, quis præstabit a vitiis omnibus liberam ? minora ergo danda censuerunt, ut a gravioribus temperarent. Præclare nobiscum ageretur si professionem cui nomen dedimus, re exhiberemus : sed quoniam id non datur, incitandi omnes ad meliora sunt, pravi homines et imbecilles tolerandi : eatenus si minora peccent, quæ {p. 169}tranquillitati publicæ non noceant, cujus prima cura esse debet. Hæc sunt in hanc partem argumenta : In alteram plura suppetunt, neque minus valida. In veteri Judæorum populo et gente nullas meretrices extitisse, ex divino præcepto Deut. 23. vers. 17. « Non erit meretrix de filiabus Israel, nec scortator de filiis Israel. » Sic Origines libr. IV. contra Celsum ante medium observatum fuisse affirmat, de Judæis loquens, « Nullæ, inquit, fuere^VII meretrices juventutis pestes in eorum republica », idem repetit lib. V. ante finem. « Nulla, inquit, fuerunt apud eos vel scenicorum, vel athletarum, vel Circensium certamina, non fœminæ vendentes florem ætatis. » Idem docet Clemens Alexand. Stromate III. et ex eadem gente Philo de Josepho, et de speci. legi. capitale fuisse ait, in eo populo corpore quæstum facere, quod si a sanctitatem ejus nationis legislator pertinere existimavit, ne scorta et lupanaria haberent, num id Christiani populi moribus minus convenire arbitrabimur ? a quo multo major vitæ probitas et morum sanctitas postulatur. Numquid majores illis vires erant, ut sine libidine sustentarent quam Christianis, quibus tanta auxilia suppetunt cælitus comparata, sacramenta, Christi sanguis, exempla sanctorum martyrum ? Neque excuses uni populo promptum fuisse eam præstare puritatem, reipublicæ Christianæ difficile toto terrarum orbe diffusæ. Sed nimirum gens Judæorum satis numerosa futura erat, quando a flumine Ægypti usque ad fluvium magnum Euphratem imperii fines aliquando protulit Genes. cap. 15. vers. 18. lib. I. Esdræ cap. 4. vers. 20. et quod in una civitate fit, si diligentia adsit, quo minus in multis civitatibus aut provinciis fieri possit, ego sane videre non possum. Illud magis movere possit, quod Thamar veste meretricia sumpta cum socero Juda concubuit, verum nondum lege lata eam licentiam fuisse, ubi permixtæ aliæ gentes erant, mirum non est. Nam quod ab aliis opponitur duas meretrices 3. Reg. 3. de filio coram Salomone litigasse, Chaldæus quidem cauponarias interpretatur, et sane scorta publica non concipiunt matrice affecta, ex promiscua et frequenti venere, quod si id non placet, vitio hominum et temporum contigisse dicemus, quemadmodum quod 2. Machabæorum 7. et ex Evangeliis colligitur, multas meretrices in eo populo fuisse, sicut et multæ aliæ pravitates, nam Josiæ tempore 4. Reg. 27. vers. 27. scorta mascula Hierosolymæ erant, quæ ille sustulit eversis domunculis, quibus prope templum habitabant. Unde si quis confirmet eam turpitudinem concessam Judæis fuisse, rem ineptissimam faciat : multa enim vitiantur quotidie aut vecordia populi aut negligentia magistratuum. Neque satis occurritur masculæ libidini scortis permissis, cum sciamus in quibus provinciis aut civitatibus ea labes maxime viget, ibi majorem scortorum numerum esse ; et in utramque partem ab altera libido inflammatur, neque ullis resistit finibus. Metu suppliciorum, et diligentia principum cohibetur maxime, quod in conjunctis civitatibus in eadem provincia vidimus, in altera eam turpitudinem vigere maxime, alterius cives multo esse modestiores factos suorum vigilantia magistratuum, ut fœdissimæ turpitudinis ferme esset oblivio. Itaque Lactantius ab adversario nostro invecta esse lupanaria ait his verbis lib. VI. cap. XXIII. « Ac nequis esset qui pœnarum metu abstineret alieno, lupanaria quoque constituit, et pudorem infœlicium mulierum publicavit : ut ludibrio haberet, tam eos qui faciunt, quam quas pati necesse est. » Et Hierony. epist. ad Oceanum Cæsarem dixit : « non Christum, et¹ Papinianum non Paulum viris impudicitiæ frena laxare, et lupanaria permittere. » Ipse Augustinus ætate et usu prudentior, tum lib. II. de civi. Dei c. XX damnare videtur lupanaria, cum inter alia illicita et exitialia ; abundent, inquit, {p. 170}« publica scorta vel propter omnes quibus fieri placuerit, vel propter eos maxime qui habere privata non possunt », tum lib. XIV. cap. XVIII. Usum scortorum terrena civitas, ait, licitam turpitudinem fecit, nempe vetere jure Romano permissa erat. ff. de concu. libr. XXV. tit. ultimo et C. de spect. et sceni. et lenon. lib. XI tit. XL. extatque in C. Theodosii lib. XV. tit. VIII. de leno. proprie : quæ tamen contraria esse legibus divinis et cælesti civitati, indicat iis verbis Augustinus. Constat etiam Ludovicum Galliæ regem re et nomine sanctum inter alias leges quibus conditis immortalitatem quæ sivit, universa ditione meretrices publicas et lupanaria prohibuisse, histrionesque aula exegisse. Sic Galliæ annales, Gaguinus, et Æmilius lib. VII. Utinam o utinam Ludovice viveres, aut posteri tui, regesque omnes tua exempla imitarentur pravitatem vindicandi. Quod si in Gallia id fieri potuit, quid prohibeat in aliis provinciis idem præstare : At non diu id institutum tenuit. nempe successorum ignavia ; et est ita a natura comparatum ut præclari conatus facile languescant pravis studiis commutati. Ergo eo inclinat animus ut credam, e republica Christiana fore si lupanaria locis omnibus evertantur, « Ut Ecclesiæ bonus odor sit super omnia aromata. » Cantic. IV. vers. X. Neque possumus negare aliquid dedecoris nationi nostræ, et nomini afferre lupanaria, præsertim cum Judæi aliæque nationes sine illis vitam transigant, quod Espencæus prior de continentia sacerdotum sensit. lib. III. cap. IV. Deinde Navarrus doctus in primis Jureconsultus et gravis nostra ætate judicavit in suo Manuali cap. XVII. num. CXCV. his argumentis, quoniam pueri in tenera ætate quam in tempestivis vitiis corrumpi noxium in primis est, ea licentia et opportunitate, vel sua sponte, vel aliorum invitatu ad lupanaria concurrunt, noxiaque libidine enervant vires, atque inflammata semel cupiditate in dies magis interperantes redduntur. Omnino ubi lupanaria non sunt multo continentiores sunt juvenes, pauciora adulteria existunt, nempe libidinis flamma non copia restinguitur, neque licentia voluptatum, sed potius timore Dei continetur, et oblectationem vitandi cura. Et quis nesciat quantæ sint consuetudinis vires, præsertim in hac parte ? Itaque conjugibus multo difficilius est libidinem restringere cui assueverunt, quam iis qui cælibatum coluerunt, recte Tertullianus lib. I. ad uxorem virginis et viduæ collatione facta. « Poterit, inquit, virgo fœlicior haberi, at vidua laboriosior ; illa quod bonum semper habuit, ista quod bonum sibi invenit, in illa gratia, in ista virtus coronatur. » Non ergo indulgendo libidini medemur, sed eam amplius inflammamus, non minus quam si igni materiam addas. Sinc non adulteria vitantur concessis lupanaribus, neque mascula libido, sed potius major impetus ad fœdissima quæque concitatur ; contemptis enim meretricibus et sordenti copia ad pejora contendit semel corruptus vlouptate animus. Præterea qui ad solicitandas virgines aut conjuges idonei sunt viri copiis abundantes, ad lupanaria numquam adeunt. Plebi infimæ unde minora pericula existunt, leviores alienis toris insidiæ, patent lupanaria, adolescentes plures novimus, ex iis oppidis venientes, ubi nulla scorta erant, eximia morum modestia, inventa copia libidinis in frequentioribus civitatibus, repente improbissimos factos, rem, ætatem, valetudinem amisisse, inutilesque prorsus esse factos. Deinde ex meretricibus flore ætatis transacto, lenæ existunt, milleque nocendi artes. Demum fœminis, quæ imbecilliores multo sunt puellis et viduis, nusquam simili remedio succurritur, ut publice masculi proponantur ad earum libidinem satiandam, argumento certissimo, quod remedium libidinis esse creditur labem potius certissimam temperantiæ esse. Quod si populo connivere {p. 171}velimus, aut cautissimos audire, exoletos etiam tolerare opus erit, nam eos Alexander Severus non est ausus auferre, alioqui prudens et castus, « veritus ne prohibens publicum dedecus in privatas cupiditates converteret, cum homines illicita magis poscant, prohibitaque furor prosequantur », quæ sunt ipsa Lampridii verba. Plane ex gentium moribus, quos numquam Ecclesia penitus extirpare potuit, hic etiam relictus mihi cum multis fuisse videtur, sed qui convelli haud ægerrime posset, si principes pari animo in id vellent incumbere. Quo loco subit animum admirari a patribus, qui tam multa adversus spectacula dixerunt, paucissima dicta esse adversus lupanaria. Sed nimirum majus exitium imminere ab spectaculis existimarunt, quoniam ad ea omnis ætas, conditio, sexus concurrebat, ad lupanaria infima plebs, cujus ex virtute neque laus magna, ex intemperantia præter animas haud magna jactura existit, pueri nobiles, virgines, senes si corrumpantur, magna calalmitate involuatur respublica necesse est. Deinde lupanaris ob notam turpitudinem nulli fautores existebant ; spectaculis multi patrocinabantur, quid mali esset excusantes, si voluptate spectandi reficerent animos curis et laboribus graves. Mirabar etiam nullis conciliis lupanarium turpitudinem fuisse supplicio sancitam, sed nimirum Patres quæ tempore indurverant movere ausi non sunt, præsertim ancipiti sententia et semper, ut arbitror, nunnullis defendentibus cautionis specie ; et malunt homines antiquis et assuetis stare, nisi quæ usus manifeste arguit. Illud si adjecero huic capiti finem faciam, in popinis et hospitiis publicis meretricibus locum dare, quo plures conveniant licentia libidinis invitati, fas non esse ; quia nec fit ex auctoritate publica, et in turpi quæstu admixta participatio est criminis. Idem judicium esto de meretricibus vagis nocte concubia per vicos et plateas vænali corpore, præterea de his quæ in privatis domibus habitantes corpore quæstum faciunt, esse supplicio coercendas ; quoniam ut ipse existimabam Hispaniæ more receptum est in plerisque certe urbibus et oppidis, ut impune in lupanari tantum meretrices quæstum faciant, multo minus concubinatus inter eos qui lege conjugii soluti sunt permitti debet, antiquis quamvis Imperatorum legibus concedatur, loco superius adducto ff. de concubinis.

CAP. XVII. Nullum publice vectigal ex lupanari exigi debet. §

Ex meretricio quæstu et lupanaris sordibus partem aliquam in publicum ærarium redigere vectigalis nomine, in rebus turpissimis semper est habitum. Quid enim aliud esset, quam sociam criminis et turpitudinis remp. fieri unde lucrum refert ? Quod ut maxime licitum esset, honestatis et decoris nullam partem haberet, qua ratione divina lege mandatum est, ne merces meretricis inferretur in templum Deut. 27. ver. 18. Non offeres, inquit, mercedem prostibuli, ne pretium canis in domo domini. Pertinet enim ad decorem domus Dei ne tali oblatione fœdetur ; simul providendum erat, ne sacerdotes turpitudini favrent ; unde ad eos emolumentum promanabat, quod nostro etiam tempore servatur, (uti Abulensis ad illa verba ait,) ne meretricum aut eorum qui anathemati sunt subjecti dona templis oblata accipiantur. Erat quidem ab antiquissimis temporibus in Romano imperio susceptum, quo ex principio haud facile dixerim, a Caligula Sueto. c. XL. exactum ait ex capturis prostitutarum quantum quæque uno concubitu mereret. Sed susceptum erat tamen, un ex lenonibus meretricibus, et exoletis (hos scortatores {p. 172}² ab Evagrio vocari puto Græce, GREC ; nam ait naturam eos dedecore afficere) vectigal redigeretur, quod posteriori tempore Græca voce Chrysargyrum dictum est, magna invidia atque dedecore populi Romani ; quam ut Alexander Severus princeps optimus, et ad omnem honestatem compositus depelleret in sacrum ærarium referri vetuit, sed sumptibus publicis instaurationi theatri, Circi, amphitheatri et ærarii addixit, uti Ælius Lampridius testatur. Unde Zozimus Græcus historicus mendacii aperte convincitur, qui ut Constantino Magno, cujus mores exagitandos susceperat, invidiam conciliaret, ab eo hoc vectigal invectum primum fuisse fabulatur : illud tamen posteriori tempore Anastasius Imperator penitus sustulit tabulis etiam conquisitis et combustis, ubi eæ rationes continebantur, quo nomine ab historicis immortalem laudem habet, Evagrio li. III. c. XXXIX. et Nicephoro lib. XVI. c. XL. Verum ipsa Evagrii verba latina facta subjicimus. « Romanorum reipublicæ tantæ talique miserabile vectigal erat impositum Deo exosum, ipsis barbaris indignum, nedum Christianissimo imperio ; quod usque ad ipsum (nempe Anastasium) qua causa dicere non habeo, prætermissum, ipse regio animo sustulit. » Exigebatur autem tum ab aliis multis stipe viventibus, et a meretricibus in occultis locis quæstum exercentibus, atque in lupanaribus publicato pudore ad hæc ab scortatoribus non tantum naturam, sed et remp[ublicam] ignominia afficientibus. Addit singulis quatuor annis turpe id vectigal exegisse quorum intererat ; et ad supremum magistratum detulisse in gentem videlicet pecuniæ vim. Et libet existimare a sano initio id vectigal susceptum, atque eam speciem facto prætentam : deterreri posse eam hominum fæcem a turpitudine eo imposito onere et quasi supplicio, nam eodem consilio idem Alexander Imperator cum cætera tributa imminuisset, quom mercatores Romam alliceret, vectigal pulcherrimum ex curiosis, supervacaneisque artibus excogitavit, pellionibus, argentariis, aurificibus, quo nimirum minor earum rerum frequentia esset. Verum usus docuit imposito de quo loquimur, turpi vectigali non libidinem restrictam, sed inflammatam amplius, mancipe penes quem ejus tributi exigendi potestas erat omnes fraudes excogitante, quo industriæ major fructus existeret, et pecuniæ amplius colligeretur. Sic sæpe quæ videbantur instituta præclare, temporum vitio, et hominum culpa in contrarium vertuntur ? Hoc an in populo Christiano exigatur tributum haud facile dixerim, puto alicubi extra Hispaniam fieri. Et Navarrus quo loco superius est dictum accusat quasi crimen, et in Hispania species certe quædam ejus vectigalis retinetur, cum per urbes et oppida lupanaris magister domum eam triplo, auto quadruplo etiam amplius quam valeat, conducat : quod lucrum in sumptus publicos civitatibus impendatur, aut etiam aliqui privato cedat, cui jus lupanaris constituendi Regis dono datum est. In quo multipliciter peccatur non minus quam si vectigal a meretricibus exigeretur, qui enim magno conduxit, ad eam pecuniam construendam novas fraudes excogitet necesse est ; mulieres majori numero quam opus esset conquirat, excellenti formæ dignitate alliciendis, emungendisque juvenibus, præmio etiam agasonibus proposito ut illas conquirant, et vehant quod commercii genus impune exerceri scimus advectis fœminis, quæ ad cultum et victum necessaria sunt, carissime vendat, aut locet duplo amplius quam in foro vænali, cujus pecuniæ pendendæ necessitate, sæpius quam omnino facerent, peccare compelluntur ; mutuas pecunias dent, quod libenter illi faciunt, ut ære alieno gravatæ, ut velint maxime inde discedere, aut cessare quasi alieno ære vinctæ non possint. Multa alia præterea illicita perpetrant lucri cupiditate, et {p. 173}pecuniæ colligendæ necessitate. Quibus diebus et horis interdictum est, viros admittunt, lenones contra leges regni esse patiuntur aut dissimulant, choræas et cantus obscœnissimos excogitant, et instituunt, quo ad libidinem adstantes inflammentur. Scimus etiam honesta conditione viris et adolescentibus admittendis, quos coram puderet peccare, singulis cellulis meretricum secretos aditus per posticum esse in quibusdam urbibus patefactos. Quæ artes an rebus communibus commodum aliquod afferant, ac non potius perniciem, per se quisque consideret. Eas sane Philippus II. rex Hispaniæ sapientissimus pro insita animo pietate et publicæ salutis cura magna ex parte restrinxit lege promulgata Madriti ad 6. Idus Martias salutis anno 1571. qua lege alterius quæ superiori anno lata fuerat severitatem intercedentius lupanarium magistris aliqua ex parte mitigavit. Ejus legis quoniam publice cognosci interest, et passim negligitur, si capita compendio collecta subjicerem, operæ pretium me facturum judicabam. Fortassis aut amoveri tantum dedecus impetrabimus, in quo multæ et graves turpitudines insunt ; aut ut certis finibus ea labes circumscribatur, ne se nimium efferat, majori quam hactenus principum et magistratuum cura. Ergo legis regiæ capita hæc sunt. « Magister Lupanaris priusquam ad id munus admittatur, senatui urbis aut oppidi se probet, neque exercere incipiat nisi coram eodem senatu conceptis verbis juratus se ea observaturum, quæcumque hac lege observari mandatur. Magister is ne in cultum meretrici vestem quamcumque locet, si secus faxit, veste, quam locarit insuper pecunia mulctetur, se per se juraverit, atque secundo deliquerit ad pecuniæ mulctam duplicatam, verbera et exilium addantur. Nullam ei mulierem ad turpem quæstum faciendum admittendi fas esto ære alieno obstrictam, ne ipse quidem pecuniam mutuam ulli ex suis meretricibus dabit. Si quæ meretrix eam vitam pertæsa velit ad sanitatem redire, id facere libere poterit, quantumvis obærata, neque magistro eam propterea retinendi potestas erit. Meretrix si e foro vænali malit, emat quibus ad victum opus habet, si a magistro acceperit non majoris is vendat quam sit a judice taxatum. Sit medicus aut chirurgus, cui meretrices singulis octo diebus diligenter et attente lustrandi curæ sit ; et quoties recens aliqua in lupanar admitti petit. Quæ labe fuerint infectæ ea censoribus indicentur, ut continuo ad nosocomia curandæ deferantur. Nullam meretricem sive contagione infectam, sive ex morbo alio laborantem in suo hospitio magister curandam retineat, sed ad nosocomia curandæ deferantur. Nullam meretricem sive contagione infectam, sive ex morbo alio laborantem in suo hospitio magister curandam retineat, sed ad nosocomia ablegabit, quæ censores designaverint. Pro hospitio, lecto et alia supellectili necessaria argenteum nummum tantum in dies singulos singulæ magistro solvant. Cum lupanar locabitur iis conditionibus locari omnibus renuncietur. Urbanus senatus ex suo numero binos censores seligat qui lupanar invisant, ii renunciabunt Prætori si quam ex his legibus negligi, aut si quid præterea censura dignum considerabunt. Quadrimestres ii esse debent, et eo decurso tempore e duobus nihilominus alter cum eo eam curam suscipiat, qui recens a senatu censor designabitur. Diebus septem quibus Christi Dei cruciatuum et mortis sanctissimæ memoria celebratur, nlli meretrici concedatur turpem quæstum facere. Quæ secus faxit flagris per plateas cedatur, tum ipsa tum magister Lupanaris, si turpitudini consensisse, annuisseve convictus erit. Meretrices ne palliis talaribus, ne chirothecis, ne galeris, ne soccis utantur, sed ut ab aliis honestis mulieribus dignosci possint, breve circum humeros pallium coloris crocei gestent. Ne nuptæ, aut quarum patres in eadem urbe vivunt, aut ex altero parente fusci coloris natæ in lupanari quæstum facere permittantur. » Hæ leges tabulæ inscriptæ loco conspicuo in lupanari cunctis qui velint cognoscendæ proponantur. Hæctenus lex regia quam ut est sanctissima, qua prudentia est scripta, pari diligentia cuperemus ab omnibus observari, furstra enim sint {p. 174}leges, nisi obsequium adjungatur. Sed et Madriti lex altera pragmatica sancita est anno 1575. cujus hæc summa capita sunt. « Ne mulier corpore quæstum faciens publice vestem aliquam gestet insignem religionis. Ne ante ambulones præcedant. Ne ancillam in obsequio habeat minorem quadraginta annis. Ne in templis pulvinari aut alioqui vesti stragulæ insedeat instar honestarum. »

CAP. XVIII. An locare domos meretricibus liceat. §

Placet disputationem de meretricibus, quam cum altera de spectaculis occasione oblata tempestive, ut arbitror, conjunximus, nova quæstione concludere : quam ancipitem et difficilem reddiderunt, et ipsius natura et scribentium varietas. Eas est : Possit aliquis sine crimine domum meretrici locare, quæ ad dardanarios extenditur fucos, talos aleæ, et similia vendentes iis de quibus minime dubitant emptis rebus abusuros ad peccandum. Non dubitamus crimine teneri, si eo animo faciant : quem emptores gerunt, rebus quas emunt abuti volentes, cum sint digni morte non solum qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus, neque e contrario dubium est culpa vacare quos ignorantia futuri peccati excusat simplici homines animo, neque curiose scrutantes quid alii facturi sint. Id modo quæstionem habet, an qui scit merces emi, aut domum conduci, ut ea opportunitate abutantur, illius delicti participes sint. Et constat non licere dare gladium ei quem scimus trucidare aliquem velle, non venenum noxium ei, qui in alterius perniciem est illud temperaturus, non domum fœneratori locare ca. I. de usuris lib. VI. Deinde nemini licet occasionem peccandi alicui dare ; neque potest negari eum qui domum meretrici locat aut fucos vendit, illam juvare ut quæstum corpore faciat, quem sublatis iis rebus non faceret. Hæc sunt in hanc partem argumenta, quibus nonnulli manus dant, atque concedunt, eas actiones locandi aut vendendi non vacare culpa. Verum his communis provinciarum mos resistit : nulli enim religio est meretricibus ea vendere et locare, quibus opus habent ad turpitudinem exercendam. Romæ etiam passim et impune fit in ipsis Pontificum oculis, ubi caput et forma est sanctitatis, eoque majori spe quæstus confluunt majori numero mulieres perditæ. Alioqui si contendimus non licere illis domos locare, neque quibus ad victum opus habent licebit illis dare, cum vitam et vires non alio referant quam ut fortiores Veneris armis (uti quædam ex eo grege dicebat) occurrant. Quod si reipublicæ datur, ut eas sine crimine permittat quæstum facere ; dabitur etiam ut ea concedat, sine quibus meretriciæ artes exerceri non possunt, tum resp. ipsa, tum privati, quid enim interest ? Major in IV. d. XV. qu. XXXV. ait. Negant D. Anton. p.I I. tit. I. c. XXIII. §. XIII. Joan. Medina de restitut. qu. XXX. Magna nos ambiguitate, magno religionem sanctissimam probro principes liberassent, si victi nostris rationibus inducerent in animum hanc turpitudinem ab oculis et auribus penitus amovere. Sed quoniam exigua spes est facturos quod oportet, inepta persuasione et veteri consuetudine occupatos, ut quæstionem propositam dissolvamus : Caietani Cardinalis distinctio placebat XXII. q. X. art. IV. Nimirum quædam res per se, et ex natura sua ad pravitatem dirigi, uti idola vestesque aliæ sacerdotum inter gentes ad impium cultum relata, multæ aliæ cum in suo genere bonæ sint, et honestum finem habeant, hominum abusu ad pravitatem detorquentur : ut domo, cibo, veste abutitur meretrix, abutuntur alii. Quæ primi generis sunt dare, vendere, aut locare illi, cui iis rebus abuti propositum esse non ignoramus, crimen est. Sic neque templa {p. 175}deorum extruere, aut etiam instaurare, sed neque synagogas Judæis licitum erit, sed potius scelus omni supplicio vindicandum, et ne quis nimium severos nos esse in hac parte arbitretur, S. Ambrosii epistolam 29. legat Theodosium Imperatorem accusantem, quasi synagogam a Christianis incensam, ab iisdem instaurari mandaret. Quid, inquit, si alii timidiores, dum mortem reformidant, offerant, ut de suis facultatibus reparetur synagoga : aut Comes ubi hoc compererit primo constitutum, ipse de Christianorum censu exædificari jubeat ? habebis Imperator comitem prævaricatorum, et huic vexilla commites victricia, huic labarum, hoc est, Christi sacratum nomine, qui synagogam instauret, quæ Christum nesciat ; jube labarum synagogæ inferri, videamus si non resistunt. Erit igitur locus Judæorum perfidiæ factus de exuviis Ecclesiæ ? et alia quæ sequuntur in eamdem sententiam magna dicendi libertate. Præterea Sozom. lib. V. hist. c. X. cum Marcus Arethusius Constantini imperio Græcorum templum quoddam evertisset, jussus a Juliano Imperatore instaurare illud, aut pretium solvere, fuga sibi consuluit primum, deinde multis civibus ea causa captis se ultro judicibus et furenti populo objecit ad non dubium exitium, tormenta crudelissima. Quid Theodoritus lib. V. hist. Eccles. c. XXXVIII. cum Audas Episcopus apud Persas templum ea cause Pyræum dictum quod in eo coleretur ignis, evertisset ; laudat quod maluerit mortem sustinere, templaque Christiana dirui, ne illud, uti jubebatur, denuo instauraret ; accusat tamen quod templum temere evertisset, Pauli Apostoli exemplo producto, qui nullam aram Athenis evertit, e multis quas vidit ineptis superstitionibus sacras : verbis tantum accusavit errorem. Quis est ergo, qui lignarios, cementariosque contendit sine peccato Judæorum synagogæ ædificandæ navare operam. Verum ad alia progrediendum est, quæ suo genere vitio carent, bonaque sunt, ea licet aliquando tradere ei, qui vult ad peccatum convertere, aliquando non licet ; certe gladium irruere volenti in alterius perniciem dare, crimen est, at fucos meretrici vendere chartas talosve aleatoribus, nemo sanus accusaverit, alioqui scruta vendentes sine discrimine reprobemus, necesse erit. Verum cum hæc certa sint et explorata, regula aliqua et distinctione opus est, qua honestum in hac parte ab illicito secernatur. Optima videri possit, ut ex conditione peccati, quod alter est commissurus, cum quo commercium est, discrimen intelligatur. Nam justitiæ violandæ, ut ad interficiendum hominem dare aliquid, nempe ensem furenti, nefas est, cum potius quantum est situm in nobis, prohibere debeamus. Nam si aliæ virtutes violandæ sunt, quia Deus hominem sui arbitrii fecit, dare possumus, quo alterum abusurum scimus ad peccandum. Itaque licebit meretrici fucos vendere, vestemque pretiosam in cultum corporis, domum etiam locare. Verum quæ acute dicta videntur, difficultate non vacant, sic enim neque thus idololatræ dare in impium cultum licebit, contra quam idem Caietan. censet, cum religio sit pars justitiæ, et multo minus fœneratori domum locare Judæo, ubi illis permittitur pecuniam fœnori dare, contra quam censet Summa Pisana verbo usura I. §. V. et verbo pœna §. VIII. usque adeo ut ne clericus quidem domos illis locantes anathemate involui putet, quod alioqui sancitum est c. I. de usuris lib VI. ergo ratio altera commodior nobis videbatur ex legum prohibitione, aut permissu distinctio. Licet enim vendere meretrici fucos, locare domos, quoniam ea ars, eaque peccata in repub. impune permittuntur, simili modo Judæo, ubi ei nationi impune permittitur usuras exigere ; nefas autem erit furenti in alterius cædem telum dare glaldiumve, domumve locari fœneratori, ubi ea arte est penitus interdictum, quod in Hispania certe contingit, tantumdem sentiendum {p. 176}arbitror de iis quæ ad impium cultum convertenda sunt, non licere ea dare aut vendere, ne convitium religioni fiat, nisi forsitan ubi Judæi aut aliæ gentes impune cum Christianis versantur, quod fieri posse docet S. Tho. XXII.^VIII q. X. ar. XI. et quibus ex causis. Tunc enim fas esse arbitror flores, thus, aliaque dare, quamvis sciamus ad suæ religionis ritum ea velle convertere. Opponas fortasse hac distinctione suscepta, nefas certe fore, scelusque grave adulteræ mulieri fucos vendere, aliave dare, quibus ad alliciendum adulterum abutatur. talos vendere, cum utrisque legibus sacris et profanis alea ludere sit vetitum. Sane in domibus ubi frequens aleæ commercium est, ludere non licere more populorum et magistratuum receptum est. Sic aleæ instrumenta vendere, quibus iis locis ludatur negas erit. Quid si utraque ita habere concedam, neque aleatori tesseras, neque adulteræ fucos vendere fas esse ? Non debet mercator curiose sordes omnes perscrutari ejus, qui ad emendum venit, sed perspecta tamen pravitate abstinebit, me certe arbitro, suasque merces iis tantum vendet viris aut fœminis, quos honestos esse credet. At nemo eum delectum adhibet ; esto. Sed multa tamen alia negliguntur sive ignorantia hominum, sive lucri cupiditate. Erit postremo qui opponat fore, ut scortis modo, quæ in lupanari vivunt, liceat dare, vendere aut locare quibus abutantur ad peccatum, cum sit, superius dictum illis tantum in Hispania concedi, ut impune quæstum meretricium faciant. Credo equidem non eumdem morem omnium civitatum esse, et Romæ præsertim scimus meretrices sæpe nullis certis sedibus tota urbe vagari, tametsi ea licentia aliquando restricta sit certa aliqua regione urbis ad habitandum illis designata ; illud contendimus illis tantum, quæ permittuntur licere fucos dare, quibus faciem inficiant, locare domum ubi habitent, neque eos pravitati cooperari, sed permissioni reipub. concedere, quam licitam esse hac disputatione damus, quod in aliis peccatis non contingit, ubi nulla permissio est, cui conjungere ^IXpossimus instrumento mali dato. Non licebit tamen iisdem multo carius quam cæteris domum locare, ne ex lucri participatione commune crimen evadat, uti Caietanus ipse docet XXII^X. q. X. art. XI. Verum ex cæno hoc stylum retrahere, et ad spectacula revocare opus est.

CAP. XIX. Taurorum agitatio quam originem habeat. §

Ex omnibus spectaculis quæ olim Romæ in usu fuerunt, atque ex ea urbe quasi ex fonte ad alias provincias manaverunt, scenici fere ludi relicti, modo sunt, de quibus diximus, quæ verissima et salutaria putabamus, præterea taurorum agitatio, de qua quoniam in Hispania maxime viget, hoco loco disputare constitui, atque hujus spectaculi originem primum indicare, commoda et incommoda quæ manare ex illo solent, ut quid sentiendum sit lector sedato animo, neque infectus præjudicio aliquo per se statuat. Pertinet autem hic ludus ad antiquum spectaculorum genus. Munus, ut Tertullianus ait de spectaculis c. XII. dictum est ab officio ; quoniam officium muneris nomen est, officium autem mortuis hoc spectaculo facere se veteres arbitrabantur (inde officium defunctorum in libris Ecclesiasticis.) Susceptum enim erat veteri more Romanorum, ut in exequiis defunctorum servos mactarent, quasi alieno malo proprium dolorem levarent. Deinde gladiatores pretio empti substituti, qui in funere mortuorum dimicantes suo sanguine manes placarent quo mdo gladiatores pugnarent, explicat Isidor. li. XVIII. Etym. {p. 177}cap. LIII. Postremo feræ adjectæ sunt cum quibus homines dimicantes, venationes quæ dicebantur, crudele spectaculum exhibebant, sed tanti ea voluptas erat, sic ludi Taurii de quibus agimus, in circo Flaminio edebantur, teste M. Varrone lib. IV. de lingua Latina. Iidem diis inferis instituti erant, tum ea causa quod mortuorum animas iis propitiari persuasum habebant, tum auctore Festo Pompeio, quoniam Tarquinio regnante cum gravis pestilentia in mulieres gravidas incidisset ex carne divendita taurorum immolatorum. Ob id Taurii ludi et appellati sunt, inquit, et fiunt in circo Flaminio, ne intra muros evocentur dii manes. Sic origo hujus ludi cum cæteris ex impio deorum cultu derivatur, et ipsa parentatio mortuorum, species idololatriæ erat teste Tertulliano. Mactare quidem immolareque servos in funere, quod olim fiebat, ab antiquissimo tempore sublatum est sævum tetrumque spectaculum. Nimirum humani generis hostis usque eo homines dementarat, ut voluptati ducerent humanum sanguinem fundere. Gladiatores primus Constantinus Magnus devicto Licinio sustulit, uti Nicephorus ait lib. VII. c. XLVI. Sed repetitum morem incuria aliorum principum Arcadius et Honorius penitus hac occasione suppresserunt. Venerat ex Oriente Telemachus monachus, sic Nicephorus vocat li. XIII. c. I. Theodoretum secutus lib. V. hist. c. XXVI. Nam Otho Frisin. lib. IV. Chron. c. XVI. Dirimachium dixit. Is cum spectaculum gladiatorium intempestiva facundia prohibere in media arena concionabundus conaretur, a furente populo lapidibus obrutus periit. Re vulgata Imperatores monachi quidem memoriam consecraverunt. gladiatores autem ne amplius essent lege lata sanxerunt. Ludum item quocum bestiis pugnare homines cogebantur sive damnati judicio, sive pecunia empti gladiatores Constantinum Cæsare sustulit. l. II. de gladiatoribus lib. XI. tit. XLIII. ne omnino gladiatores essent sanciens. Sic et ludi Taurii cessarunt, quid enim illis exhibebatur, continebaturque aliud quam pugna hominum cum tauris. Is quidem mos aut numquam in Hispania est sublatus, aut ex intervallo repetitus est in nostra gente, quod ex spectaculo imprimis sit dedita. Et sunt in Hispania ferocissimi tauri locorum siccitate et pabuli natura aucta mirum in modum ferocia. Ita quæ res maxime deterrere debuit, ne laniari homines viderent, ea res vehementius accendit gentem in arma et sanguinem promptam ingenio inquieto, ut taurorum agitationem vehementer expetant : usque eo ut quo ferociores tauri sunt, et plures homines peremerunt, eo ludus majorem voluptatem pariat, nullam integra omnium agitatorum incolumitate certe levem. Sed interest : quod in venatione veteri damnati gladiatores plerumque pugnare cum bestiis compellebantur, nullo effugio nisi in spectantis populi misericordia, quam veteri gladiatori multis perfuncto periculis exhibere solebant, rudeque donatum fixis ad Herculis valuas armis in agrum secedere sinebant. In nostris autem ludis neutrum fit, nemo ad pugnam cogitur, ne servus quidem aut morti^XI alicujus³ reus, omnes voluntarii in arenam agitatores procedunt, et fugientibus multa circum forum effugio patent, angusti aditus et quasi vomitoria, per quos bestia penetrare non potest. Itaque quod quidam pereunt, videri possit non magistratuum culpa contingere, sed temeritate progredientium eo, unde tutus receptus non sit ; ac præsertim iis, qui ex equis tauros agitant, nullum certe exiguum periculum imminet. Plebei tantum homines periclitantur, atque eorum causa suscipitur disputatio, an propterea hic ludus cum cæteris spectaculis amoveri debeat, an retineri ad populum oblectandum, exercendumque ludicris ad vera certamina.

{p. 178} 

CAP. XX. An agitatio taurorum sit licita. §

Gravis disputatio sequitur, ac qua nescio an ulla majori contentione animorum nostra ætate agitata sit in Hispania. An rebus honestis et licitis, an contra, venatio taurorum sit annumeranda. Quibus probitatis et modestiæ plurimum inesse videbatur, execrantibus quasi multorum malorum fomitem, crudele spectaculum, indignumque moribus Christianis, alii majori prudentiæ specie defendunt, oblectationi populari, quoniam eo studio maxime ducuntur homines, aliquid certe dandum. Quæ sententia plures fautores habet quam superior ; et sæpe accidit, ut melior pars a pejori numero suffragiorum vincatur. Extant de ea re varia Pontificum Romanorum diplomata, sed neque ex iis lites sunt satis compositæ, neque satis constat an ex naturæ principiis colligatur hunc ludum in rebus honestis, an illicitis esse. Argumenta in utramque partem afferre placet, eorum primum qui licere negant. Etenim de torneamentis c. I. in Concilio Lateranensi milites ad ostentationem virium suarum et audaciæ temere congredi, unde mortes hominum et animarum pericula sæpe proveniunt, vetatur ; quod an in taurorum agitatione omni ex parte conveniat perire sæpe in ea homines, quis erit tanta libidine contradicendi, ut negare possit ? et constat omnium prædicatione illicitos esse ludos, unde frequentes interitus hominum et magna vulnera contingunt. Præterea sexta synodo generali can. LI. non tantum mimi et eorum spectacula, de quibus superius satis multa sunt dicta, sed venationum quoque spectationes prohibentur ; est autem hic ludus venationis species. Et sane quis contenderet fas fore, ut cum leone in arena aliquis pugnaret ? quis non perditum et nequam judicaret eum, qui se tali spectaculo oblectaret ? et tamen nihilo minori periculo tauri agitantur, nam et ille evadere poterat, sive fuga, sive leone interfecto, prudenter Turrecremata Cardinalis ad c. qui venatoribus d. LXXXVI. idem judicium facit de eo, qui cum alia fera, et qui cum tauro pugnat, quasi nihil intersit, sive bestia cum qua pugnatur, dentibus armata sit, an cornu feriat, cum par utrimque periculum immineat. Ad hæc Concilium Arelat. I. can. IV. de agitatoribus inquit, qui fideles sunt, « Placuit eos quamdiu agitant a communione separari », quod repetitur adjunctis theatris Concilio Arelat. II. can XX. agitatores autem nos non aurigas, sed eos qui cum bestiis pugnabant, intelligimus. Equidem cum cætera spectaculorum genera ab Ecclesia fuerint amota, præsertim quæ venationes dicebantur, nescio cur ab eo numero atque lege hunc ludum detrahere debeamus. Temeritate, inquis, sua perit, qui perit, nulla compulsus necessitate. Esto, sed magistratuum partes sunt retinere eos, qui sua sponte præcipites in exitium irruunt, qui cum populo non secus, ad dux cum cæco, cum infirmo medicus, cum stulto et amente vir prudens comparantur. Quid quod Romanorum tempore, non modo damnati, quod frequentius fiebat, sed etiam voluntarii, ut vires et dexteritatem ostentarent, ad bestiarum pugnam prodibant, quod non minus vitiosum erat, neque minus vituperat Cyprianus epist. II. quod talia committerentur spectacula. « Quid, inquiens, illud oro te, quale est ubi se feris objiciunt, quos nemo damnavit, ætate integra, honesta satis forma, veste pretiosa, viventes juvenes in ultroneum funus ornantur ? {p. 179}pugnant ad bestias non crimine, sed furore. » Verum ut ex divinis litteris aliquid delibemus, Exod. 21. cap. vers. 28. et 29. si bos cornu percussisset aliquem, occidi jubebatur, nam si monitus erat dominus periculum imminere, quod bos cornupeta esset, si non cavisset ipse etiam interfici mandatur ; et merito sane subjicitur supplicio alterius necem cum potuisset non prohibens. Quanto fœdius est taurum in mediam multitudinem producere ; qui tunc maxime placet cum plures ad terram prostravit, alioqui nemine vulnerato friget ludus, quid nisi hoc sit se hominem cæde et laniena oblectare ? hominem occidi in hominis voluptatem, usque eo ut Conchæ, quæ urbs nobilis est et frequens in Celtiberis, taurus qui septem homines occiderat immortalitati consecratus sit, rei gestæ imagine pictura in loco publico expressa, quod mihi amentiæ civium trophæum potius erectum, monumentumque præclarum videtur. Casu inquis, et ex accidenti eæ mortes contingunt. Bardos tu nos et truncos putas, quibus persuadeas casu, et ex accidenti ea contingere, quæ frequenter eveniunt ? et est casus inopinæ rei eventus, qui provideri non potuit. Si tabulati ruina opprimatur aliquis, e tecto aut fenestra decidat, dicam equidem casu id ex accidenti, et præter opinionem evenisse, neque propterea ludum reprobandum contendam ; at interfici homines, aut vulnerari a tauris, cum semper ferme contingat, ludi conditio ex eo merito judicabitur. Nam quod ex eo spectaculo multa delicta promanant, fastus ex apparatu vestium ornatuque ambitioso, luxuria ex promiscuo virorum et mulierum conventu, ingluvies ambitiosis conviviis irritatur, et iracundia eo aspectu hominibus in furorem concitatis : missa ea facimus, quoniam communia huic ludo com cæteris omnibus hæc fere mala sunt, ad quos frequens et promiscuus conventus fieri solet, quos uno impetu reprobare omnes, ut maxime nullum subesset aliud periculum nemo audeat. Hæc sunt in hanc partem argumenta, quibus inducti viri graves, magnoque numero taurorum agitationem quasi illicitam prohibendam esse judicaverunt. In alteram partem quasi moles quædam Hispaniæ consuetudo opponitur ab antiquissimis ducta temporibus quæ varie habita annisque sublata superioribus, tandem restituta est magistratuum cura, Pontificum venia. Neque debemus existimare in ea provincia, ubi doctrinæ et pietatis studia vigent, majori sanctitate, magistratus et principes quam inter alias gentes, publice iis auctoribus rem illicitam per tot ætates primum intactam, deinde post abolitionem reductam fuisse. Adde doctos Theologos et graves, qui libris editis confirmant eum ludum licite fieri. Joannes Medina de restitutione q. XXI. ad finem. Bartholom. Medina in summa li. I. cap. XIV. § XXVIII. de ludis. Neque Navarrus in manuali c. XV. n. XVIII. ausus est eum ludum reprobare præsertim si cautio adhibeatur, ne mortes et vulnera consequantur. Quod fieri videtur, cum effugia multa pateant, et priusquam bellua emittatur, voce præconis denuntietur omnibus, ut se in tuta loca recipiant ; nam si perstiterint, non magistratuum culpa peribunt, sed sua quisque vecordia. neque moveat quosdam in iis ludis occidi, idem enim contingit cum in stadio de equorum velocitate certamen est, et multo plures per æstatem haustu frigidæ pereunt, peponum aut aliorum fructuum esu, neque iis propterea abstinendum prorsus ducimus. Hæc sunt utriusque partis præsidia, ex quibus si attente considerentur, efficitur agitationem taurorum religionis materiam non esse, neque de ea vota nuncupari recte superis, qui non rebus ludicris et vanis, qualis certe hic ludus est, sed pietate, innocentia et piis actionibus oblectantur ; et vulgo dici solet, « religiosa vota de meliori suscipi », certe de ea quæ absque controversia honesta et utilis est. Joannes quidem {p. 180}Medina loco superius citato contrarium existimavit : Concilium tamen Toletanum anno 1566. habitum actione III. can XXVI. secundum nostram sententiam decrevit hæc spectacula ad vota non pertinere, irritaque ea si suscipiantur, et vana esse declarat. Qod Pii V. Pontificis Max. diplomate paulo post confirmatum est. Atque cum hoc constet, tum illus ab utrisque facile dabitur, siquidem cautio adhibeatur, ne tauri nocere possint cornuum parte præcisa, aut iis oblonga fune constrictis, uti Romæ fieri consuevit, aut si ex equis tantum agitent, pedites nulli, agitatio taurorum nullum crimen erit, sed oblectatio populi si non necessaria, certe non exitialis, neque etiam multitudo contineri sine aliqua publica lætitia et voluptate potest. At ut nunc tauri agitantur nulla cautione certe non idonea, ne hominum interitus consequatur, is ludus in rebus illicitis haberi debet, quod satis confirmant argumenta priori loco posita, ludum, qui cum periculo interitus committitur, illicitum esse, atque de republica amovendum. Nam quod opponunt quidam viri reipublicæ amatores (sic videri volunt) penuriam equorum fore eo ludo sublato, et eam agitationem belli meditationem quandam esse ; dicimus quod a magnis ducibus affirmatum inaudiebam obesse potius, reddique homines ignavos fugiendi et timendi consuetudine, et multo commodius fore si equorum cursu exercerentur, sagittandi peritia, aut armati sudibus concurrerent ludicro certamine, ut fit in aliis nationibus, in quibus nulla agitatione taurorum strenui milites evadunt. Equorum alendorum multæ aliæ rationes excogitari possunt etiam in Hispania, ubi propter locorum asperitatem mulis potius utuntur viatores, quonima est ungula durior, robur majus, et propter siccitatem aeris inopia pabuli non permittit, ut tam multi equi sint, quam in aliis nationibus esse scimus. Neque tamen colligi ex his quæ dicta sunt, volumus, spectantes^XII hujus ludi crimine aliquo implicari modo e populo illi non fautores spectaculi, neque e sacrato ordine : uti in Pontificum responsis continetur, quæ mox subjiciemus, et illis alienum peccatum non placeat, neque hominum strages, ii ad suam oblectationem convertere poterunt alienam pravitatem, quod ex Antonino colligitur II. p. tit. III. c. 7. §. II. neque idem judicium in scenicis spectaculis esse debet : in quibus, uti superius est demonstratum, actionis turpitudine animi adstantium ad libidinem concitantur. Susceptus in Hispania mos et longo tempore confirmatus, ut recedamus a sententia non movet. Multa in omnibus nationibus negliguntur crimina, præsertim si patroni adsint fucata ratione fallaces viri Theologi, quorum quanta sæpe sit libertas pronunciandi, quanta quibusdam cupiditas populo placendi scimus omnes : et est miserum negare non posse, quod pudet confiteri, quæ magna est nostri ordinis calamitas, nihil esse tam absonum, quod a Theologo aliquo non defendatur. Nam voce præconis non satis singulorum periculis providetur, ac ne fieri quidem fortasse potest, ut cædes et vulnera non consequantur in tanta plebis temeritate, ut Gregorius Lupus affirmat ad l. LVII. tit. V. partita I. quæ tamen omnia pericula undecumque proveniant, magistratus, quantum in ipsis situm erit, præstare debent, quemadmodum ne annona vitio corrupta morbi consequantur, ne ex pestilenti loco venientes in urbem admittantur : neque satis excusaret, si singulorum culpa dicerent, et audacia evenire mala. Peponibus aliisque fructibus aut haustu frigidæ, ne intemperantes pereant, cavere quis possit ? cum usus sæpe sit salutaris ad mitigandos æstus, præsertim per æstatem Certum autem modum cunctis præscribere non minus stultum esset, quam si esu penitus interdicerentur. {p. 181}Debet ergo magistratus necis et vulnerum periculum vitare sed quod^XIII rei tamen natura et humanæ conditionis imbecillitas patiatur. Verum de re tota melius ut judicetur, quatuor Pontificum diplomata subjicere hoc loco statui, priusquam longæ disputationi finis imponatur.

Cap. XXI. Pii V. Pontificis diploma. §

« Pius Episcopus servus servorum Dei ad perpetuam rei memoriam. De salute gregis Dominici nostræ curæ divina dispensatione crediti, prout ex debito pastoralis officii astringimur, sollicite cogitantes, fideles cuncti gregis ejusdem ab imminentibus corporum periculis etiam animarum pernicie perpetuo arcere studemus. Sane licet detestabilis duellorum usus a diabolo introductus, ut cruenta corporum morte animarum etiam perniciem lucretur, ex decreto Concilii Tridentini prohibitus fuerit, nihilominus adhuc in plerisque civitatibus et aliis locis quamplurimi ad ostentationem virium suarum, et audaciæ in publicis, privatisque spectaculis cum tauris et aliis feris bestiis congredi non cessant, unde etiam hominum mortes, membrorum mutilationes, animarumque pericula frequenter oriuntur et cætera. Nos igitur considerantes hæc spectacula, ubi tauri et feræ in circo vel foro agitantur, a pietate et charitate Christiana aliena esse, ac volentes hæc cruenta turpiaque dæmonum et non hominum spectacula aboleri, et animarum saluti quantum cum Deo possumus providere ; Omnibus et singulis principibus Christianis, quacumque tam Ecclesiastica, quam mundana, etiam Imperiali, regia, vel quavis alia dignitate fulgentibus, quovis nomine nuncupentur, vel quibusvis communitatibus et rebus publicis, hac perpetuo nostra constitutione valitura sub excommunicationis et anathematis pœnis ipso facto incurrendis, prohibemus et interdicimus, ne in suis provinciis, civitatibus, terris, oppidis et locis hujusmodi spectacula, ubi taurorum, ferarumque agitationes exercentur fieri permittant. Militibus quoque cæterisque aliis personis, ne cum tauris et aliis bestiis in præfatis spectaculis, ipsi tam pedestres, quam equestres congredi audeant interdicimus. Quod si quis eorum ibi mortuus fuierit, Ecclesiastica careat sepultura. Clericis quoque tam regularibus quam secularius beneficia Ecclesiastica obtinentibus, vel in sacris ordinibus constitutis sub excommunicationis pœna, ne eisdem spectaculis intersint, similiter prohibemus. Omnesque obligationes, juramenta et vota a quibusvis personis, unversitate, vel collegio de hujusmodi taurorum agitatione, etiam ut ipsi falso arbitrantur in honore sanctorum, seu quarumvis Ecclesiasticum solemnitatum et festivitatum (quæ divinis laudibus, spiritualibus gaudiis piisque operibus non hujusmodi ludis celebrari et honorari debent) hactenus factas et facta, seu in futurum facienda, quæ et quas omnino prohibemus, cassamus et annullamus, ac procassis, nullis et irritis haberi perpetuo decernimus atque declaramus. Mandamus autem omnibus principibus, Comitibus, et Baronibus, S. R. E. feudatariis sub pœna privationis feudorum quæ ab ipsa Romana Ecclesia obtinent. Reliquos vero principes Christianos et terrarum dominos prædictos hortamur in Domino, et in virtute sanctæ obedientiæ mandamus, ut pro divini nominis reverentia et honore præmissa omnia in suis dominiis ac terris hujusmodi exactissime servari faciant, uberrimam ab ipso Deo mercedem tam boni operis recepturi. Ac universis venerabilibus Fratribus, Patriarchis, Primatibus, Archiepiscopis et Episcopis, aliisque locorum ordinariis in virtute sanctæ obedientiæ sub obtestatione divini judicii, et interminatione maledictionis æternæ, quatenus in civitatibus et diœcesibus propriis præsentes nostras litteras {p. 182}sufficienter publicari faciant, et præmissa etiam sub pœnis et censuris Ecclesiasticis observari procurent non obstantibus constitutionibus, et c. Datum Roma apud sanctum Petrum anno incarnationis Dominicæ 1567. Calend. Novemb. Pontificatus nostri anno II. Hactenus Pii Pontificis diploma, in quo quod superius est dictum indicatur, illicita per se esse hæc spectacula, quando a pietate et charitate Christiana aliena, cruenta, turpiaque dæmonum et non hominum spectacula a Pontifice vocantur, quibus tauri et feræ in circo vel foro agitantur. »

CAP. XXII. Gregorii XIII. Pontificis Max. diploma. §

« Gregorius Papa XIII. ad futuram rei memoriam. Exponi nobis nuper fecit charissimus in Christo filius noster Philippus Hispaniarum rex Catholicus, quod licet Pius Papa V. prædecessor noster periculis fidelium occurrere volens per suam constitutionem omnibus principibus Christianis, cæterisque personis sub excomminicationis et anathematis, et aliis censuris et pœnis prohibuerit, ne in eorum locis spectacula taurorum aliarumque ferarum et bestiarum agitationes exercere vel fieri permitterent ; aut illis quomodolibet interessent, prout in eadem constitutione latius continetur. Nihilominus idem Philippus rex suorum regnorum Hispaniarum utilitate motus, quæ ex agitatione taurorum hujusmodi provenire solita erat, nobis humiliter supplicari fecit, ut in præmissis opportune providere de benignitate Apostolica dignaremur. Nos ipsius Philippi nobis in hac parte humiliter porrectis supplicationibus inclinati excommunicationis, anathematis et interdicti, aliarumque Ecclesiasticarum sententiarum et censurarum in ipsius prædecessoris nostri constitutione contentas pœnas, in eisdem Hispaniarum regnis quoad laicos ac fratres milites tantum quarumcumque militiarum, etiam præceptorias, ac beneficia ipsarum militiarum pro tempore obtinentes (dummodo dicti fratres milites sacris ordinibus initiati non fuerint, et agitationes taurorum festis diebus non fiant) autoritate Apostolica tenore præsentium tollimus et amovemus, præmissis aliisque in contrarium facientibus, non obstantibus quibuscumque : proviso tamen per eos ad quos spectabit, quod ex inde alicujus mors, quoad fieri poterit, sequi non possit, Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo piscatoris, die 25. Augusti 1575. Pontificatus nostri anno 4. Hoc diplomate nihil de conditione hujus ludi decernitur, licitum ne an illicitum sit agitare tauros. Ex ipsius ludi natura et Pii Pontificis diplomate dijudicandum relinquitur, censuræ tantum removentur superiori diplomate sancitæ, quod ad laicos quidem spectant, et ex militari ordine fratres, modo sacris ordinibus initiati non sint. »

CAP. XXIII. Sixti Pontificis diploma. §

« Venerabili fratri Episcopo Salmantino Sixtus Papa V. venerabilis frater salutem et Apostolicam benedictionem. Nuper siquidem ad nostram notitiam pervenit, quod alias postquam fœlicis recordationis Pius Papa V. prædecessor noster sua perpetuo valitura constitutione spectacula et ludos taurorum prohibuerat, ac tam laicis quam clericis secularibus, et quorumvis ordinum regularibus, ne eisdem spectaculis et ludis interessent sub certis inibi contentis pœnis interdixerat, et deinde piæ memoriæ Gregorius Papa XIII. etiam prædecessor noster per quasdam suas desuper confectas litteras prædictam {p. 183}constitutionem et pœnas in ea contentas clericos tam sæculares quam regulares, non tamen laicos et milites quarumcumque militiarum sacris ordinibus non initiatos comprehendere declaraverat, prout in constitutione ac litteris prædictis plenius continetur, nunulli universitatis studii generalis Salmantini præceptores, tum sacræ Theologiæ tum juris civilis professores, non solum agitationibus taurorum et spectaculis prædictis se ostentare non verentur : sed etiam clericos in sacris ordinibus constitutos, dum agitationibus et spectaculis prædictis contra prædictam prohibitionem intersunt, nullum reatum committere sed licite illis adesse posse asserunt, atque publice in suis lectionibus docent. Unde multi tuæ diœcesis clerici contra constitutionem et litteras prædictas, licet a te super illarum observatione, etiam propositis edictis requisiti atque coacti fuerint, eisdem ludis interesse non desistunt. Nos ut Romanorum Pontificum præcepta, prout decet, inviolabiliter observentur providere volentes, Fraternitati tuæ etiam tamquam nostro et sedis Apostolicæ delegato liberam facultatem atque auctoritatem tribuimus, ut tam prædictos præceptores, ne aliquid contra constitutionem et litteras prædictas docere seu asserere, quam quoscumque clericos in ejusdem Gregorii prædecessoris litteris comprehensos, ludis seu agitationibus ac spectaculis prædictis aliquo modo interesse audeant, seu præsumant Apostolica auctoritate monendi, ac illis præcipiendi, atque mandandi ; ne non contra inobedientes cujuscumque qualitatis fuerint, ipsis prius etiam per edictum publicum constito summarie, et extrajudicialiter de non tuto accessu citatis, ac ut pareant sub sententiis et censuris Ecclesiasticis, etiam pecuniariis pœnis moderandis et applicandis requisitis ad incursus censurarum et pœnarum hujusmodi declarationem et executionem omnibus et quibuscumque necessariis, et opportunis tibi visis remediis procedendi, et quicquid decreveris et mandaveris exequendi, ac totali executioni usque ad omnimodam paritionem demandandi, omni et quacumque appellatione, ac recursu et reclamatione postpositis, invocato etiam ad hic si opus fuerit, auxilio brachii secularis. Non obstantibus constitutionibus et ordinationibus Apostolicis, ac dictæ universitatis statutis et consuetudinibus etiam ab immemoriali tempore pacifice observatis, ac juramento confirmatione Apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis, privilegiis quoque indultis, et litteris Apostolicis contra præmissa concessis, et approbatis, et innovatis. Quibus omnibus et singulis etiam si de illis eorumque tenoribus specialis, specifica expressa, et individua, non autem per clausulas generales idem importantes mentio habenda, aut aliqua alia forma ad hoc servanda foret, illis alias in suo robore permansuris hac vice duntaxat specialiter et expresse derogamus, cæterisque contrariis quibuscumque. Aut si præceptoribus, lectoribus, professoribus prædictis, vel quibusvis aliis communiter aut divisim ab Apostolica sit sede indultum, quod interdici, suspendi, vel excommunicari non possint per litteras Apostolicas non facientes plenam et expressam, ac de verbo a verbum de indulto hujusmodi mentionem. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo piscatoris, die 14. Aprilis 1586. Pontificatus nostri anno I. Huic Pontificæ constitutioni seu declarationi consonum est Concilii Toletani anno 1566. habiti decretum XXVI. actionis III. quo præcipitur, ne clerici in sacris constituti iis ludis intersint, si secus faxint, ordinarii arbitrio puniantur. Utrobique autem nihil de gravitate peccati decernitur, sint ne mortis æternæ rei clerici ea spectacula spectantes, an tantum leviter peccent. »

CAP. XXIV. Clementis Octavi diploma. §

« Clemens Papa octavus ad futurum rei memoriam. Suscepti muneris ratio postulat, ut quæ a Romanis Pontificibus prædessoribus nostris ad animarum salutem pie ac prudenter statuta fuerant, cum ad illarum perniciem aliquo pacto redundasse constiterit, de his pro locorum ac temporum conditione, ut decet, immutandis matura consultatione adhibita cogitemus. Prisca siquidem illa consuetudo, qua varia ludorum genera statis anni temporibus ad publicam lætitiam populo spectanda proponebantur, in diversis quoque Christiani nominis provinciis olim usurpabatur, quorum illi inter præcipuos erant, in quibus armati milites ad virium et audaciæ ostentationem congrediebantur. Quod in Hispaniarum sane regnis, ubi taurorum agitationes fieri consueverant, adeo receptum fuerat, ut ad illarum spectacula omnium fere ordinum homines convenirent. Quoniam vero fœlicis recordationis Pius Papa quintus prædecessor noster ex ejusmodi congressibus et spectaculis non modo corporum, sed etiam animarum pericula frequenter oriri acceperat, de salute gregis Dominici solicitus, ut illis quantum cum Domino poterat occurreret, perpetua sua constitutione omnibus et singulis principibus Christianis, aliisque personis in eadem constitutione sua expressis sub excommunicationis et anathematis pœnis ipso facto incurrendis prohibuerat, ne in suis provinciis, terris, oppidis, ac locis hujusmodi spectacula, ubi tauri, et aliæ feræ agitabantur, fieri permitterent : militibus quoque cæterisque personis aliis, ne cum iis congrederentur interdixerat, et si in congressu occumberent, ut Ecclesiastica sepultura carerent, sanciverat. Clericis demum tam regulartibus, quam secularibus beneficia Ecclesiastica obtinentibus, vel in sacris ordinibus constitutis sub excommunicationis pœna, ne eisdem spectaculis interessent, similiter vetuerat. Et deinde piæ memoriæ Gregorius P. P. XIII. et prædecessor noster carissimi in Christo filii nostri Philippi Hispaniarum Regis Catholici, qui regnorum suorum utilitate, quæ ex ea taurorum agitatione provenire solita erat motus, id sibi supplicari fecerat precibus inclinatus, excommunicationis, anathematis, aliarumque Ecclesiasticarum sententiarum et censurarum in ipsius Pii prædecessoris contentas constitutione pœnas in eisdem Hispaniarum regnis quoad laicos, et fratres milites tantum quarumcumque militiarum, et praceptorias ac beneficia ipsarum militiarum pro tempore obtinentes, modo dicti fratres milites sacris ordinibus initiati non essent, et agitationes taurorum festis diebus non fierent, et per eosdem, ad quos spectabat, provideretur, ne inde alicujus mors, quoad fieri posset, sequeretur, abstulerat et amoverat, aliaque circa præmissa necessaria et opportuna statuerat et decreverat sicuti ipsis litteris dicti prædecessoris, quarum tenores præsentibus pro expressis habere volumus, Kalendis Novembris Pontificatus, sui anno secundo, nec non 25. mensis Augusti anno 1575. Pontificatus item sui anno quarto, expeditis latius continetur. Cæterum quia sicut idem Philippus Rex nobis et per litteras et per dilectum filium nobilem virum Antoninum Suessæ ducem suum apud nos oratorem nuper exposuit, usu compertum fuit, pœnas in eisdem Pii prædecessoris litteris expressas graves quidem et timendas, nondum tamen (quod sane optandum fuerat) præfatos congressus et spectacula in eisdem regnis Hispaniarum sustulisse, tum propter antiquum ejus gentis morem, quo milites, tum equites, tum pedites ita congredientes ad bellica munera acriores redduntur ; tum ob insitam quasi animo universis ejus regionis hominibus eorumdem congressuum, et spectaculorum {p. 185}cupiditatem, qua adeo tenentur, ut nisi vi maxima ab illis arceri non possint, et cum sicut eadem expositio subjungebat, quam plurimi iisdem Hispaniarum regnis in censuras et pœnas præfatas inciderent, in easque passim incidant, et ob id graviora quam antea peccata suadente humani generis hoste ibidem perpetrentur, ita ut quæ ad medelam et salutem parata fuerant, in duriorem morbum conversa ad perniciem convalescant : idcirco idem Philippus Rex nobis supplicari fecit, ut in præmissis providere de benignitate Apostolica dignaremur : nos considerantes pœnas excommunicationis, præsertim et anathematis salutaris esse debere, quod eo consilio adhibendæ sunt, ut omnes illarum timore perterriti eas res, quæ prohibentur omnino evitent, et animadvertentes commemoratas pœnas et censuras parum in dictis Hispaniarum regnis hactenus profecisse, atque hoc tempore non solum animabus non mederi, sed plurimum obesse, quinimo materiam scandali perisque afferre : his sane malis ac periculis, pro debito pastoralis officii quantum cum Domino possumus, occurrere cupientes, auctoritate Apostolica tenore præsentium excommunicationis atque anathematis, cæterasque pœnas in dictis litteris contentas, quoad omnes in illis expressas, in regnis Hispaniarum duntaxat, monachis, et fratribus mendicantibus, cæterisque cujuscumque ordinis et instituti, regularibus exceptis, tollimus et amovemus : easdemque prædecessoris litteras ad terminos juris communis (cui per præsentes non intendimus in aliquo derogare) perpetuo reducimus, ac restituimus, reductasque et restitutas esse decernimus et declaramus, non obstantibus præmissis, nec non cæteris constitutionibus, et ordinationibus Apostolicis, aliisque contrariis quibuscumque. Volumus autem, ut hujusmodi taurorum agitationes in eisdem Hispaniarum regnis festis diebus non fiant ; et per eos, ad quos spectet, provideatur, ne inde alicujus mors quoad fieri poterit, sequatur. Clericos vero seculares beneficia Ecclesiastica obtinentes, vel in sacris ordinibus, seu Ecclesiastica dignitate constitutos, in dictis Hispaniarum regnis existentes per præsentes monemus et hortamur, ne paterna hac nostra et sedis Apostolicæ benignitate abutantur, sed memores muneris et vocationis suæ eam utriusque rationem habeant, ut nihil quod a propria dignitate, et a sua cæterorumque salute alienum existimetur, ullo unquam loco admisisse arguantur. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo piscatoris die decimatertia Januarii, anno M.D.XCV^XIV. Pontificatus nostri anno quarto. » Ne in hoc diplomate quidem de conditione ludi aliquid statuitur, sit ne rebus honestis an illicitis annumerandus. Ex ipsa natura rei aliisque rationibus dijudicanda ea quæstio relinquitur, quæ sunt superius productæ. Illud postremo addam, nequam fore et nebulonem, qui ut se oblectaret, in puerorum gregem seu amentes tres aut quatuor, feram immitteret cornu armatum^XV aut dente : in vulgo necessum est, cum tauri agitantur, magno numero esse stolidos, audaces, temerarios, quorum certe salus vocatur in periculum : ac ne video quidem majorem diligentiam hoc tempore adhiberi, ne cujusquam mors in agitatione sequatur, quod præcepit Pontifex, quam ante quinquaginta annos fieri consuevit.

CAP. XXV. Conclusio operis. §

Confirmatum est, quantum quidem nostri ingenii imbecillitas atque quæ de tenui fonte manat eruditio, tulerunt, ludos publicos, qui spectacula vocantur, venationes ferarum, scenicas artes, perniciem afferre populi moribus, sanctissimæ religioni, cui nomen dedimus, dedecus grave : amovenda a republica lupanaria, quasi publicam pestem, ubi prostituti pudoris mulieres quæstum turpissimum, atque miserum faciunt. In qua disputatione cum multa dixerim, fortasse etiam plura quam opus erat : sentio tamen pro suscepti argumenti amplitudine et rerum copia, mali gravitate pauca esse dicta, multaque prætermissa a nobis fuisse necessario, ne lector, si quis forte in hæc inciderit, copia et multitudine premeretur videlicet. Totum igitur scenæ apparatum reprobamus, histrionum artes et turpitudinem : tauros in arenam producere nefas esse affirmamus, tetrum ac crudele spectaculum, scorta amovenda decernimus ætatis teneræ labem. Hoc nostrum judicium est, sentiaque æternum stabit. Quanta itaque voce possum proclamo ac denuncio, facessant turpitudines et probra, corruptelæ morum amoveantur : nullum nobis cum theatro, nullum cum circo, nullum cum lupanaris fœditate commercium, genti ad sanctitatem genitæ, tantisque præsidiis ad omnem probitatem directæ. Rumpantur licet, quicumque se populo probare contendentes has populo et similes oblectationes concedi volunt, argumentis inducti haud satis idoneis. Voluptatis cupiditatem natura insitam quippe ab ipso conceptu fœtus, educationeque susceptæ et coalitæ ludis publicis fallendam, ne ad deteriora labatur. Otium vitari serendis rumoribus, rixis et seditionibus aptissimum. Molestias continuas et graves, quibus vita universa est obnoxia, eo quasi condimento aliqua ex parte mitigari. Postremo meliora et saniora disputant in votis esse debere, qualiacumque in tanta hominum pravitate, et morum corruptela toleranda videri : cum periculo suscepta olim studia et instituta moveri, populumque irritari exigua præsertim spe fructus. Verum neque nos omnem oblectationem multitudini denegandam putabamus, sed noxiam et fœdam, multisque et magnis incommodis implicatam : nimirum sine qua multæ civitates et provinciæ et olim sustentaverunt, et nunc bonis omnibus cumulantur. Certe Christianorum natio universa primis temporibus, Judaica etiam olim spectaculis, circo, theatro, et universa hac turpitudine caruit cum laude, neque minus propterea plebem obtemperantem habuit. Sed et Roma ipsa ducentis amplius annis, neque histriones admisit, neque alia commisit spectacula, quo spatio domi forisque vigebat maxime, atque invicta virtute fundamenta imperii ponebantur, quo orbem terrarum occupavit. Copia voluptatum Martiam Romanorum indolem postmodum debilitavit, et penitus tandem extinxit. Qui ergo consentaneum sit credere publicæ calamitati mederi posse eas oblectationes et studia, quibus concessis in hæc mala præcipitatum est. Erat quidem a Christianorum natione exigendum, ut se professione, cui nomen dederunt, non indignos exhiberent, repudiataque turpitudine omni longe alias voluptates quærerent, alia spectacula : quod Tertullianus eleganter explicat extrema disputatione de spectaculis. « Dicas velim, inquit, non {p. 187}possumus vivere sine voluptate, qui mori cum voluptate debebimus ? Nam quod est aliud votum nostrum, quam quod et Apostoli, exire de sæculo, et recipi apud dominum ? Hæc voluptas ubi et votum. Jam nunc si putas delectamentis exigere spatium hoc, cur tam ingratus es ut tot et tales voluptates a Deo contributas satis non habeas, neque recognoscas ? Quid enim jucundius quam Dei patris et Domini reconciliatio, quam veritatis revelatio, quam errorum recognitio, quam tantorum retro criminum venia ? quæ major voluptas quam fastidium ipsius voluptatis, quam sæculi totius contemptus, quam vera libertas, quam conscientia integra, quam vita sufficiens, quam mortis timor nullus, quod calcas deos nationum, quod dæmonia expellis, quod medicinas facis, quod revelationes petis, quod Deo vivis ? Hæ voluptates, hæc spectacula Christianorum sancta, perpetua, gratuita, in his tibi ludos Circenses interpretare, cursus sæculi intuere, tempora labentia dinumera, metas consumationis expecta, societates Ecclesiarum defende, ad signum Dei suscitare, ad tubam Angeli erigere, ad martyrii palmas gloriare. Si scenicæ doctrinæ delectant, satis nobis litterarum est, satis versuum est, satis sententiarum, satis etiam canticorum, satis vocum, nec fabulæ sed veritates, ne strophæ, sed simplicitates. Vis et pugillatus et luctatus ? præsto sunt, non parva sed multa. Aspice impudicitiam dejectam a castitate, perfidiam cæsam a fide, sævitiam a misericordia contusam, petulantiam a modestia obumbratam, et tales sunt apud nos agones, in quibus ipsi coronamur. Vis autem et sanguinis aliquid ? habes Christi. Quale autem spectaculum in proximo est adventus Domini jam indubitati, jam superbi, jam triumphantis ? Quæ illa exultatio Angelorum, quæ gloria resurgentium sanctorum ? Quale regnum exinde justorum ? qualis civitas nova Hierusalem ? at enim supersunt alia spetacula, ille ultimus et perpetuus judicii dies, ille nationibus insperatus, ille derisus, cum tanta sæculi vetustas et tot ejus nativitates uno igne haurientur. Quæ tunc spectaculi latitudo ? quid admirer ? quid rideam ? ubi gaudeam, ubi exultem ? spectans tot ac tantos reges qui in cælum recepti nunciabantur cum ipso Jove et ipsis suis testibus in imis tenebris congemiscentes ? » Hæc Tertullianus, pluraque in hanc sententiam, ut Christianis hominibus persuadeat incorporeas voluptates sufficere, quæ ex rerum divinarum fructu et contemplatione atque naturæ spectaculo percipiuntur uberrimæ. Quod quoniam magna ex parte abjecimus, ne nimium severi et rigidi videamur, neque mores nostros antiquæ disciplinæ pares esse quis contendat, alias oblectationes dabimus, sed neque obscœnas neque noxias. Concurrant inter se equites, peditesve ludicro certamine in justæ pugnæ modum cum singulis singuli, aut facto agmine. Cursis juvenes, lucta, jactuque certent, præmiis etiam victoribus propositis ad accedendum certamen. Inter se exequis jaculentur Mauricæ pugnæ genere, qua alterius agminis pars magno impetu primum procurrit, missisque in adversarios arundinibus, jaculorum imagine, pedem referunt ceduntque prementibus adversariis, quos excipit pars altera agminis quasi in subsidiis relicta, hanc ex adversa parte alii, luduc sic continuatur, quæ sunt omnia bellorum imitationes et imagines viribus corporis exercendis idonea dexteritateque comparanda. Neque minus utile erit de sagittandi peritia certamen constituere globisve e ferreo tubo flamma eluctante ejaculatis in modum fulminis signo proposito contendere, præmio designato illi qui primus collimaverit : quod in aliis nationibus fieri scimus publico commodo, fructuque maximo. Addantur tripudia more Hispanico {p. 188}choreæ, tibiæ, et tympani sonitum pedum pulsu modulante. Adjiciantur alia quæcumque humana sagacitate et industria excogitari ad oblectandum populum poterunt : tantum a turpitudine et sævitia, quod decet Chhristianos mores, abstineatur : Nihil obscœnum sit quod libidinis æstum proritet, nihil crudele quod a Christiana pietate abhorreat. Sed novi pravorum hominum pertinaciam, numquam impetrabimus, ut fœditate relicta meliora consilia et salutaria præcepta sequantur, malorum caligine inducta cæci sunt, atque in altissimis tenebris jacent : venenum mortiferum facilius hauserint, quam ut recta monentibus pareant. Quid igitur, operam ne perdemus ? minime. Nam si retinere eos a morte, ad quam magno impetu currunt, non valebimus, si ab errore ad veram viam, a tenebris ad lucem revocare, quoniam ipsi aures obstruxerunt suas ; alios tamen confirmabimus quorum non est stabilis adeo in malo, ac solidis radicibus fundata et fixa sententia, ne voluptatibus se scientes ingurgitent, neque obscœnis spectaculis et tetris animas ad sanctitatem genitas polluant, scientesque et prudentes æternis cruciatibus immortalitatem veris pietatis cultoribus a Deo propositam mutent. Quod si contigerit, ut nostro labore aliqui saltem excitati cautiores evadant, haud inutiliter positam esse operam arbitrabimur.