Cellot, Louis. (1631) Panegyrici et orationes « ACTIO IN HISTRIONES PANURGUS ORAT PRO HISTRIONIBUS UT IN URBEM ADMISSI ABULAS DOCERE PERMITTANTUR. ORATIO IX. » pp. 297-324
/ 124
Cellot, Louis. (1631) Panegyrici et orationes « ACTIO IN HISTRIONES PANURGUS ORAT PRO HISTRIONIBUS UT IN URBEM ADMISSI ABULAS DOCERE PERMITTANTUR. ORATIO IX. » pp. 297-324

ACTIO IN HISTRIONES PANURGUS ORAT PRO HISTRIONIBUS UT IN URBEM ADMISSI ABULAS DOCERE PERMITTANTUR.
ORATIO IX.

Aspectus vester, Judices, non satis quietus, et frequentia populi, tantusque Concessus quantum vix omnibus spectaculis animadverti, dubitare cogunt, vobis-ne, an mihi causæ hujus novitas, et judicii conditio insolentior videatur. Nam ad illud tribunal in quo de pacis otiique tum publici, tum privati perturbatoribus quæritur, eos homines stare qui in amœnissima voluptate civibus suis concilianda operam artemque suam collocant, æquo animo ferre non potestis : et me, qui aliena persona compositis versibus quasdam animi perturbationes ementiri soleo, mutata derepente forma dicendi, de fama atque existimatione mea vere ac serio periclitari, vehementer indignor. Quid enim dici potest iniquius quam nos a patriæ sinu, a complexu parentum, ab amicorum consuetudine per calumniam extrahi ? Credo ut cum Telephum et Peleum agemus in scena, ex animo dolere censeamur. Nam quod crimen huic judicio prætexitur ? quid habent accusatores tam grave et atrox in vita nostra, rebusque gestis, cur nobis ea urbe interdictum velint, in quam Turcas, et ab ipsa barbaria Canadenses admissos esse cognovimus ? Ars, inquiunt, vestra ludicra est. Respiravi a magno metu, Judices : putabam enim ab aliquibus meorum comitum effossa sepulchra, templa violata, exhaustum ærarium, facta latrocinia, trucidatos homines, seditiones excitatas. Verum quod bene feliciterque eveniat, non mores nostri, sed fabulæ ; non vitia, sed ludi ; non cœnarum deliciæ, sed scenæ oblectamenta contra majorum institutum præter omnium consuetudinem suspensis omnibus, et rei novitate perterrefactis, in judicium pertrahuntur. O temporum sanctitatem quæ de jocatione quæstionem constituunt ! o morum gravitatem quibus lusio capitalis est ! o Censores Craffis, et Catonibus severiores qui ridere plusculum, aut ludere, non mitius notandum putant quam parricidii crimen et peculatus ! Ars igitur vobis nostra non placet : quis ejus turpitudinem vobis renunciavit ? quis theatra oratione depinxit ? quis tragœdias recitavit ? nam ad eas non convenitis, homines Musis omnibus et Gratiis inimicissimi. Quæ est autem indignitas cæcos de coloribus judicare velle, et quod publico loco, patente theatro, in solis hujus luce et conspectu, frequenti honestissimorum hominum corona factum oculis usurpare nunquam dignamini ; flagitiosum et impium proclamare ? atque illam ipsam injuriam et dolum iniquissimum quo nos circumvenitis, qua oratione prosequar, dum me a scena, in qua possum fortasse aliquid, in forum extrahitis, ubi regnare solet eloquentia illa quam in concionibus adversum nos exercetis : ut umbraculis assuetum hominem ad pulverem vestrum solemque fatigetis. Æquum-ne est, et bonum provocari ab iis qui ætatem in studiis literarum contriverunt, hominem de imperitorum plebe ? ab disertissimis viris, qui declamandi in cæteros studium nullo unquam tempore intermittunt, eum qui ex commentario tantum sapit : cui, postquam præscriptam carminum seriem memoriter pronunciaverit, silentium imperatur ? Scio equidem apud Cannas id ab Annibalis calliditate profectum, ut Romanorum ora ad solem converteret : non dubito quin loci captandi consilium in Imperatore primum esse debeat, et armorum commoditas sit prærogativa victoriæ. Itaque mihi erit iniquissima conditione adversus exercitatos istos gladiatores et robustos veteranos pugnandum nisi vestra me, Judices, æquitas et prudentia sublevarit. Nolo nos in theatrum regredi, et causam ibi nostram agere : stabimus in gradu et campo ab adversariis constituto. Sed ne omnia præoccupasse videantur, peto arma commutari, et ea abiici quibus illi ad tegendum nocendumque abutuntur. Nam si res agitur doctrina, facundia, et severo illo supercilio, quibus apud timidas mulierculas auctoritatem sibi confecerunt : quid est quod ego, homo infantissimus hac in causa sperare possim, cui si qua historiæ veteris cognitio est, totum debeo tragœdiis quas ago, siqua vis exercitatioque publice dicendi, a commentitiis illis animorum in scena perturbationibus emanat. Aliquas esse Rhetorum præceptiones audivi tantum, quibus isti nihil non persuadeant : dialecticas captiones, et subtilem disputandi loquendique rationem, qua isti quem libet irretiunt, vidi qui reformidarent : externam severitatem et vultus tristitiam popularem esse semper existimavi. Superest igitur ut polito illo, et adventitio fuco penitus rejecto, in nuda et simplici causæ natura consistamus, ea describatur a nobis sine copia et amplificatione orationis, ut de re ipsa, non de dicentium facultate judicetur.

Itaque ab importuna adversariorum exaggeratione ad rem ipsam, oculosque vestros, Judices, totam controversiam traduco : vos enim sæpe summa cum voluptate fabulas nostras spectastis ; ut si cætera me deficerent, sola vestra auctoritas hominum illorum calumniam refutare possit. Verum hoc jam non ago, id volo clare vobis ab adversariis enunciari quid in ludis tragœdiisque nostris reprehendendum existiment. Certe tria tantum cogitari posse intelligo, quæ vituperii aliquid valeant admittere : Nos qui agimus, fabulas quæ aguntur : Ipsam denique artem et disciplinam agendi. Atqui personas ipsas si sunt ab omni culpa et vituperatione remotæ, in odio esse apud adversarios, quanquam sunt humanitatis inimici, nunquam mihi persuasi. Eam igitur maculam qua offenduntur, aut a tragœdiis, aut ab earum docendarum arte oportet esse contractam. Dicant ergo vobis audientibus quid in illis reprehensione dignum existiment : date veniam interloquendi, gestio meorum Aristarchorum vocem audire, ut subito nobilem Poetarum cohortem eorum judiciis obelisque objiciam, ut una litura clarissimorum ingeniorum monumenta ex hominum memoria deleant ; ut Sophocles Æschylos, Euripides, ut Senecas, Pomponios Secundos, ut sexcentos tragœdiarum scriptores in capitis discrimen adducant, quod Poeticæ facultatis nobilissimam partem exercuerint, coluerint, ornarint. Quid ? Dramaticam, sive actuosam pœsim accusare audeas, cujus artifices Euripidem Archelaus, Phidippidem Lysimachus, Terentium Lælius et Scipio, Melissum Mecænas, Senecam Nero, Plautum universus Populus Romanus summo in honore, et pretio habuerunt ? Quid ? Fabularum scriptionem reprehendas, quæ Dionysiis Regibus Patri, et Filio, Syllæ Dictatori, Q. Ciceroni Consulis Fratri, Octavio Augusto, Imperii principibus : quæ Empedocli Agrigentino, Ioni Chio, Diogeni Sinopensi, Crateti, Thebano, Timoni Nicæo, Varroni Romano, sapientiæ antistitibus ita placuit, ut in ea perlibenter acrem ingenii vim, solertiamque collocarent ? Tragœdias tu politioris literaturæ hostis insectatis ? At non sanctitatis, doctrinæ, eloquentiæ dotibus admirandus Gregorius Nazianzenus : non ejus æqualis Apollinarius Syrus, tragicis comicisque rebus nullo Græcorum inferior : non Academiæ hac ætate florentissimæ, ne vetera tantum commemorem, quarum parietes dramatis illis quotidie circumsonant, quarum typographi pulcherrimos hoc in genere partus ingenii, et inter ora literatorum victuros, æternitati transmittunt. Nam quid, per Deum immortalem peccat amplius, qui agente poesi, quam qui pedestri oratione Christi patientis acerbitates, Absalonis perduellionem, Josephi pericula, Pompeii calamitatem, infelicitatem Bruti, Martyrum supplicia prosequitur ? Cur facinorosius est mortem Cæsaris, casum Sejani, parricidium Orestis, et illas invidiæ fortunæque virtutem superantis vicissitudines oculis exhibere agendo, quam subjicere mentibus recensendo ? Quis Plutarchos, Thucydides, Livios, Herodotos laude et prædicatione dignos existimabit, tragicos autem poetas non aliunde, quam ab illorum fontibus scriptionis suæ materiam haurientes, in exilium extra literarum, et sapientiæ orbem amandabit ? Ad civilem prudentiam historia invitat ? at poesis magnis ad sapientiam itineribus perducit, dum ea commemorat non quæ vere gesta sunt, ab eo qui humanum aliquid sit passus, sed quæ a forti et sapiente viro geri debuerunt. Admirabiles animorum motus cum summo voluptatis sensu excitat rerum veterum replicata memoria ; at quanto magis earundem rerum non emortua lectio, sed viva ac spirans gestio, animos hominum commonet, incitat, inflammat ? cum hæc ita evenisse non auribus creditur, sed oculis ; nec ut præterita exempla, sed ut pericula præsentia formidantur. Historia vitæ magistra non vana prædicatione appellatur ? at quanto firmiora ad bene vivendum præsidia a nostris spectaculis hauriuntur ? In iis edomitam superbiam, castigatas intemperantiæ libidines, damnatas avaritiæ sordes, iram atque invidiam in seram pœnitentiam et luctus inutiles conversas licet intueri. Quod si animorum perturbationibus scenam totam permiscet tragœdia, hoc ipsum agit, si Aristoteli creditis, ne iisdem procellis et fluctibus in posterum spectatores agitentur.
Itaque theatra aperimus ut virtutis sacraria, ut publicas probitatis scholas, ut officinam modestiæ, ut in tragœdiarum argumentis, tanquam in speculo quilibet se intueatur, et quod spinosioribus conclusiunculis philosophi, quod inanibus verborum phaleris oratores, quod frigida narratione historici vix ab hominibus extorqueant, hoc videndo persuadentur a nobis, ut boni esse velint, ut peccare reformident. Quis enim post spectatam Belisarii exoculationem fortunæ suæ nimium tribuat ? quis Maxentio Tiberinis hausto vorticibus non discat in Constantino religionem triumphare ? quis ex horribili aut Nabuchodonosoris Assyrii, aut Armenii Tigranis transformatione modestior domum non revertatur ? audisti sapientum voces ad virtutem ducentium ? eas spreverat Crœsus quem in pyra spectasti. Gravis est tibi diuturnior parentum vita ; Chosroes parentem suum excarnificari fecerat, quem filii sagittis confossum vidisti. Nepotinis sumptibus rem familiarem exhaurire non times ? At Imperator erat Caligula, et immensarum opum dominus, qui tamen post dilapidatum vicies ac septies millies HS. a Chærea ob libidinem jugulatus interiit. Hæc est, Judices, spectaculorum nostrorum consuetudo, hac doctrina theatra nostra quotidie circumsonant, sic juvenes instituimus, hoc frænum adolescentiæ injicimus. Ibi explicantur consilia, quæ senes approbent : hic opum formidanda possessio demonstratur, ne divites superbiant : hic in sapientibus sanctisque viris paupertas amatur, ne inopes desperent : hic ungulæ, equulei, rotæ, ignes martyribus admoventur, ut minore incommodo cœlum emere condiscamus. O tragœdiam conscientiæ medicinam ! o theatrum culturam animi, ducem omnis officii, vitæ regulam, fontem sanctitatis ! o pretiosam artem et cujuis præferendam quæ quod est in Rep. maxime expetendum, civitates ipsas, imo provincias et regna in officio continet, et ad virtutem suavissime conducit ! Quid habent Catones ipsi suis in exhedris melius, quid sanctius, quid humanæ vitæ convenientius ? Ad virtutem hortantur ; nos ducimus : bonorum præmia, impiorum supplicia in hac, in æterna post hanc vita cogitanda proponunt ; nos spectanda exhibemus : sanctos laudant in cœlum receptos ; nos gradus quibus ipsi ascenderunt, monstramus : imminentem mortis necessitatem denunciant ; nos facimus. Hoc tantum differimus quod illi in templis, nos in theatris ; illi inter sacra, nos per animorum remissionem ; illi serio, nos ludendo homines ad bonam frugem reducimus. Vidistis nonnunquam quam, Judices, illorum aliquos frigere in suis illis rostris inter raros anicularum greges, somniculosorum catervas, mendicorum manipulos, quibus, quia domi prandere non licet, in templis residere non displicet : aut si paulo justiore corona nobilitati sunt, si quid vehementius dicere molliuntur, jactare cervices, ferire pulpita, exclamare, lamentari, toto corpore sudare, omni denique dicendi ratione paratragœdiari inter otiosos auditores inanissime. Quis ab illa concione melior excessit ? quis abstinuit a somno ? quis horam solidam sine tædio exegit ? quis, si tympanum increpuerit statim a templo nostra subsellia numerata pecunia non redemit ? Deus Immortalis ! quam hic diversa consessus facies, quæ spectantium nobilitas, gravitas, frequentia ? quæ audiendi cupiditas, videndi assiduitas ? quam gratum volvitur per ora murmur si quid decore gestum, polite dictum, inexpectato productum ? Clamores postulat rei præteritæ concinnitas, futura expectatio cohibet : approbare non vacat, quia audire delectat : plausum impedit ipsa plausus materia, et exultantes animi, artus subsilientes, ora hiantia soli linguæ silentium imperant. Quis hic clepsydras numerat ? quis exitum fabulæ ad quem avide properabat, non vidit invitus ? Discedunt corpora, figitur animus in theatro, et, quod unum superest, jucunda spectaculi recordatione voluptas anteacta regustatur. Hoc est, Judices, homines tractare, hoc est docere virtutem, non illam severo et horrido pallio metuendam, sed sua dulcitudine expetendam. Hoc molliuntur hoc tæ cum honestum bonumque delectando propinant : hoc agunt scenici artifices cum integritatem morum, vitiorum turpitudinem, fraudum, et flagitiorum eventa tanquam ex tabula repræsentant. Hæc exempla sicas extorquent a furiosorum manibus : hæc rerum humanarum vicissitudo inopes a potentiorum injuriis defendit : hæc diuinæ Nemesis duritas latumias exhaurit et carceres. Vultis Judices, quis enim de vestra humanitate dubitat ? legis verba nunquam effari ? homines ad theatra mittite. Vultis flagitiosos homines scelerum suorum stimulis perfodere et cruentare ? cogite spectare tragœdias. Vultis improborum conscientiam tanquam equuleo admonere ? in nostris subselliis collocate. Videbunt parricidas terreri furiarum tædis ardentibus ; mirabuntur vigilem illum divinitatis oculum nihil latere ; produci in apertum scelera omnia, et suppliciis ex improviso subigentibus, Deo teste, revinci. Contremiscent totis artubus ad aspectum Tartarei Phlegetontis, et ferreum Rhadamanti tribunal accusante conscientia formidabunt. Tum enimvero si quid humani sensus habent et ingenii, per me licet, amentiam suam augeant, et eorum flagitia æmulentur, quorum supplicia intuebuntur.
Quid est Cato ? renides ? num conturbo te qui tuis omnibus inflammatis concionibus unum alterum-ve, nimis dixi, præfero spectaculum, et in eo vim majorem ad virtutem hominibus persuadendam constituo ? Subrides ? num quid mentior ? num circumvenio Judices ? num decipio consessum hunc universum quem testem hac in causa, suffragatoremque habere non renuo ? Effare quid cogites, licet interloqui, convince falsitatis si potes, si audes hisce præsentibus. Equidem quæ sint animi tui sensa non perspicio : nisi forte cum ea quæ dixi hactenus negare summæ sit impudentiæ ; quæ pulchra, quæ honesta, quæ sancta nostris in theatris exercentur malitiose prætermittis, ut ad sordes nescio quas tanquam importuna vespa adhærescas. Id nimirum objicis quod ad ravim usque declamitare soles, obscœnitate fabularum theatra nostra contaminari. Hoc vero si, non dico a me, meisque gregalibus, sed omnino ab honestis ullis scenicis fieri, si accidere sæpius, si castas et non superstitiosas aures verbo violari confeceris, vicisti, pono arma, herbam porrigo. Sin autem mendiculi aliqui et triobolares joculatores circum fora, et compita scurrilem in modum deformati, servitiis et operis temere coactis sumptas de trivio cantilenas occinunt, ob eam tu indignitatem graves et sapientes comœdos accuses ? in artem præstantissimam refundas si quid forte nonnullorum culpa peccatur ? rem penitus ex hominum consuetudine exterminandam contendas qua pauci aliqui, et vulgo ignoti histriones abutuntur ? Pecuniam igitur ab hominum manibus excute, quæ avaritiæ scelerumque omnium seges est : arma omnia regio tolle interdicto quæ sunt furoris et invidiæ comites et administri : judicia pelle de Republ. quibus innocentes aliqui per fraudem opprimuntur. Quid ? vites evelli debere censeas si duo tibi in agris occurrerint rustici ex vino vacillantes ? Solem e mundo velis eripere si necessarium sibi cæcus esse negaverit, nocere etiam luscitiosus juraverit ? Te convenio, tecum disputo, integerrime vindex sanctitatis : respondebis opinor ex animi tui sententia magne religionis propugnator : habes-ne aliquid in sacris tuis, in ecclesiasticis cærimoniis, in cœlestibus Sacramentis a fraude, a superstitione, ab abusu, a sacrilegiis tutum penitus atque alienum ? Nulli tremenda cœlo Angelisque mysteria polluunt Sacerdotes ? nulli altarium ministri sacras possessiones a piis hominibus traditas, in profanos usus, a me enim alia non audies, convertunt ? nulli quæstuosam habent rerum sanctissimarum distributionem ? Quid dicam de nundinationibus Præbendarum, de supposititiorum redemptionibus, de sacerdotiorum sectionibus, quorum sacrilegiorum tam est corroborata institutio, tam alte in iniquitate temporum infixa consuetudo, ut facilius sit templa atque aras, quam ejuscemodi dedecus atque obscœnitatem convellere. Accusa igitur quæ sunt apud nos augustissima, destrue fana omnia, et sacrificia, sacrorum antistites veta reditus annuos possidere. Absit hoc, inquis, sed abusus tollatur. Iniquissime mortalium, mysteria illa adversum quæ sine sacrilegio peccari non potest, abusu tantum sublato purgari posse pronuncias, et leve aliquod negotium ad exhilarandos homines comparatum, si gestu uno, si syllaba a paucis intellecta peccatum est, jubes ex toto funditusque deleri ? Calumniarum architecte, fingere audes in majorem privati cujusque, et ipsius reip. perniciem redundaturum si quis paulum insolentius lusit, quam si sacra omnia sunt violata ?

Non sic, inquis, sed nullibi abusus toleretur. Præclare, nostris ergo singuli finibus circumscribamur : tu tuis sacris, ego lusionibus meis modum imponam : quid in officium meum violentus quadru plator involas ? male feriate heautontimorumenos.

« Tantum-ne est ab re tua otii tibi
Aliena ut cures, eaque nihil quæ ad te attinent ? » »

Domi cæcitas tibi est, in vicino totus oculus, totus auris, nosti etiam si quid in aurem Jupiter Junoni dixerit. Quid ? ita sumus exscelerum colluvione concreti ut nulla apud vos habitet pestis perniciosior ? Ita sunt tragœdiæ nostræ in omni flagitiorum obscœnitate effusæ, ut in Rep. nihil sit quod prius medicam Censoris manum postulet ? Si tu in cervicibus nostris impositus es morum magister, ut videas ne quid Respub. detrimenti capiat, ante omnia palliatis tuis sacrificulis injicienda est fibula, extinguendæ beneficiorum nundinæ, vindicanda sacrilegiorum atrocitas, mercatorum fraudes et perjuria, usuræ, locupletum publicanorum latrocinia, militum stupra et rapinæ, vitilitigatorum calumniæ, judiciorum iniquitas comprimenda. In his campis gloriose triumphabit eloquentia tua, hic opima de magnis adversariis spolia reportabit oratio : tum denique ad ludos etiam nostros virgam extendet censoriam et paulo liberiorem cachinnum faciet capitalem. Quin potius ego jam nunc illa te cura et solicitudine libero, si quid rogare permittis. Nam mihi tecum prius conveniat oportet quam tragœdias meas verbis optimis exornem. Quid appellas tragœdiæ obscœnitatem ? aut hoc verbum in quo argumento ponis ? opinor in ludis Floralibus quos Pop. Rom. extrema parte in Catonis præsentia delumbavit. Postulas igitur ut illam nudatarum meretricum proterviam a theatris ablegemus ; facile negotium quæ nunquam spectata est eam non admittere. Num quid amplius ? nam amantium munuscula, rivalium litigia, ephœborum deliciæ, conjugum oscula, Zelotyporum æstus nimis hercule delicatus es, si te offendunt, nimis infirmus, si aures vulnerant, nimis superstitiosus, si mentem consauciant. Quamquam si hac tantum ratione aditum tibi ad theatra nostra quereris interclusum, per me licet bona verba pereant, dum tu concessum nostrum cohonestare digneris : ea lege ut nos seria alte cothurnati, et Romane cinctuti agamus negotia : tu contracto supercilio, corrugatis naribus, ore colloque rigido risu temperare promittas.

Sentio me, Judices, terminos prætergressum quos mihi ipse posueram, et poeticarum tragœdiarum utilitates consectantem, ad artem nostram quæ eas in theatris exhibet, sensim esse deductum. Sed neque Rhetorum istæ partitiones quomodo tractentur scire vehementer laboro, neque illud poeticæ scriptionis genus ab actione nostra puto sejunctum esse oportere. Siquidem audio lucubrationes illas a sapientissimis viris fuisse tantum olim productas, ut Dionysiariis artificibus traderentur : atque istos sic in iis exhibendis omnes artis ingeniique nervos contendisse, ut optimis per se operibus admirabilem gratiam et venustatem adjicerent, et quod aiunt, tabulas bene pictas in bono lumine collocarent. Nimirum illa, honestissimarum artium parens et altrix Græcia præmiis propositis tragœdiarum scriptores et actores ad pulcherrimum ingeniorum certamen invitabat : quorum alios jam temporum fastidia in tenebris jacere patiuntur ; alios Catonum supercilia ex urbibus, atque omnino si possint, e vivis exturbare molliuntur. Quam jucundum erat ex omnibus Græciæ populis convocari spectatores : accurrere ad Panegyrim frequentissimam Reges maximos, Duces triumphales, Magistratus sanctissimos, et ipsa Philosophorum Lycea atque porticus, choragium ministrantibus civitatibus ipsis atque provinciis, sedentibus judicibus quos florem orbis delibatum merito diceres, poetas eo in concessu, ingeniorum suorum merces proxenetis histrionibus explicare ; auditis spectatisque omnibus voce præconis proclamari victorem eum poetam qui absolutissime scripsisset, histriones qui venustissime egissent. Quis unquam Olympionica gloriosior extitit licet ejus nomine anni notarentur, et in urbem patriam per disjectos muros eam coronaturus intraret ? hoc faciebat florens illa viris et ingeniis Græcia : sic ludebat fortissimaque pars terrarum sapientissima cum Darios debellaret, Xerxes profligaret, Siciliam, et Italiæ par tenteneret, imperaret Persidi, maria occuparet. Hæc theatra frequentarunt Cimones, Agesilai, Timoleontes, Miltiades, Epaminondæ, Alexandri, Alcibiades : Ex his spectaculis magnos adversus hostes animos hausit Themistocles : longe profecto majores, quam e gallorum gallinaceorum aspectu summa cum obstinatione pugnantium. Quid de Aristotele dicam, qui illi sapientiæ certamini, quod philosophum decebat, leges præscripsit ? Quid de Socrate philosophorum Deo qui assiduus in theatris fuit in quibus Euripidis tragœdiæ docebantur. Quid de Lælio Romanorum sapientissimo, qui Terentianas comœdias non vanis conjecturis creditur conscripsisse ? Unum nominavi Romanum, cum totam in theatro Curionis et Scauri Romam spectare liceat, cum scena argentea L. Murenæ summo populi consensu Consulatum pepererit. Quid ? publicum non est Pop. Rom. hoc est gravitatis ipsius, de arte ludicra testimonium, quod Roscium tanto in pretio habuerit, ut quoties luderet, mille ei denarios diurnos assignaret ? quod Æsopus ejus æqualis post illam centenariam patinam sexcentis sestertiis æstimatam, moriens filio ducenties HS. reliquit ut is securius margaritas voraret ? Atque id ea in urbe factum est in qua Regulus agro suo villicum sine Senatu providere non potuit : in qua Cato censor servo uno, equo uno, eoque non toto usus est. Repertæ sunt et Pantomimæ foeminæ quæ decies sestertio nupserunt in eo imperio in quo defuncti Tuberonis uxor fundum quem unum habebat, vendidit ut dotem reciperet : Cn. Scipionis filiæ dos a Senatu numerata est : in quo homines post dictaturam et Consulatum, nisi bubulci fierent, angustia rei familiaris premerentur. Deus sancte ! ubi vivimus ? apud quos versamur ? in quæ tempora devenimus ? Romana Resp. virtutis et sapientiæ sedes ad miraculum usque histriones locupletavit ; et nobis ex ære a volentibus collato terni, quaterni-ve asses invidentur : illa virtutis antiquæ medulla Socrates, ille mortalium sapientissimus oraculi voce appellatus, ille dux et princeps, et moderator philosophorum omnium sua gravitate et constantia indignum esse non putavit, quod superstitiosi nescio qui, ut Catonianam simulent severitatem, semel in vita facere hodie dedignantur. Sed hunc hominum stuporem, in quem iterum invitus relabor, in præsentia omitto, ut cum omnibus constet artem nostram societate, et quasi agnatione quadam cum poesi conjunctam esse, atque adeo in partem ejus gloriæ et utilitatis venire ; privata ipsius bona, eaque rebuspublicis bene constitutis pernecessaria ex me, judices, hoc loco accipiatis. Sic enim in ea non modo nihil vituperatione dignum, nihil bonis artibus legibusque contrarium esse, quod tertium proposueram, verum etiam commodi utilitatisque plurimum reperiri cognoscetis.
Dico igitur, et certa ratione conficio civitatum, provinciarumque rectoribus artem histrionicam, si adest, studiose conservandam esse ; sin abest, cupide advocandam. Enimvero cum sic a natura simus instituti, ut ad assiduam mentis agitationem, et negotiorum, ut loquuntur, serietatem, acies omnis humana retundatur, et corpora ipsa continuo labore exhausta, atque exantlata fatiscant ; illud sapientissime est a legislatoribus excogitatum ut statis quibusdam temporibus ferias imperarent. Tunc enim animo soluto ac libero, corporibus cessatione reparatis nova quædam alacritas dies profestos excipit, et nescio qua aviditate inflammatos homines ad laboris vicissitudinem reducit. Eo autem tempore si quis existimatita esse feriandum, ut ab omni penitus opere, ab ipsa corporis animique delectatione cessetur : is profecto mihi quæ sit hominum consuetudo, quæ rerum humanarum natura, quæ tyrannis otii atque inertiæ nondum assecutus esse videtur. Desidebunt ergo in tenebris lustrorum ac stuprorum, alea rem familiarem evertent, compotationibus exhaurient, blasphemiis atque perjuriis cœlum, terramque funestabunt. Inde amicorum jurgia, conjugum dissidia, furor ex vinolentia, ex furore cædes, cædibus familiarum immortales inimicitiæ ; tum publicæ dissensiones, crebræ seditiones, assiduæ omnium, ut in bello civili, anxietates, sacrorum direptiones, civitatum eversiones. Atque ut hæc non semper eveniant quæ semper timere necesse est, quam multi male agere gestiunt, ne nihil agant ? quam multi perotium publicum consilia furtim ineunt otium publicum eversura ? Sunt igitur animi negotio aliquo non injucundo, non laborioso occupandi, et eruptura in perniciem cogitata, utaquæ conclusæ, atque corruptæ, alio derivanda. Quo quidem invento narrant historiæ Arcadas veteres quod essent natura ferociores, uti instituisse : iisque ludis illam civium ferocitatem ita fuisse temperatam, ut aliquandiu Græco cœlo, et reliquorum humanitate Græcorum non indigni visi sint. Sed ut est ingeniorum intempestiva diversitas, et funditus exscindi non potest naturæ vitiositas, aiunt ab eorum posteris neglectui habitam ejuscemodi mentis, corporumque exercitationem, eosque sic animis obduruisse ut tota Græcia execrabiles haberentur. Hic autem revocate in memoriam, Judices, honestas animi remissiones, et vel unam hac nostra convenientiorem utilioremque commemorate. Ludos permittetis sellularios ut aleam ? at illi sunt virtutis scopuli, bonorum Charybdes, voragines patrimoniorum. Imperabitis actuosos ut pilam ut cursum, ut palæstram ? at agitatio diuturna labor est, non relaxatio ; defatigatio, non oblectamentum. Conveniant igitur in theatrum otiosi, et paucas horas in honestissima voluptate cum animi simul et corporis quiete collocent. Hic se totos impendent spectaculis : ibi quaternis assibus exitiabilem canis jactum rediment : hic quid agendum sit bonis, quid vitandum felicibus ediscent. Nullus ibi popinarum coquinarum que nidor, nullus comessantium discursus, tumultus ebriosorum. Silent in theatris infelicium aleatorum blasphemiæ, invidorum jurgia, maledicta pedissequorum. In illa denique, ne jam dicta replicem, si Socrates redivivus intraret, Platonis sui Academiam nunquam modestiorem fuisse juraret. Sunt hæc profecto magna, Judices, et longe magis necessaria, quam aut capere vulgus possit, aut ego dicendo exprimere. Vos qui ad gubernacula Reip. sedetis, qui capitalia exercetis judicia, qui paci tranquillitatique publicæ præsidetis, quo illa spectent quantum habeant momenti ad continendos in officio homines pervidetis.
Aliud adjungo in eorum adolescentium gratiam qui per collegia, id est seminaria Reip. liberalibus disciplinis, præcipueque rhetoricis artibus instituuntur : quas sine histrionica perfici non posse constans est Rhetorum omnium sententia, et eloquentissimorum virorum usus atque experientia. Quid ais Cato ? Perii, Judices, nisi subvenitis, ita me gravi et hostili obtutu postulabat ad devorandum. Dicam tamen quod omnes sentiunt, neque oculos illos tuos, licet rem novam et in scena mea nondum spectatam, reformidabo. Scitum est quas in dicendo partes aptæ decoræque actioni, cui pene totum se debere profitebatur, dederit Demosthenes ille Græcorum Oratorum vertex : neque levius de ea judicium est aut ejus adversarii Æschinis, qui ex histrione factus orator, et per id in Rep. spectatissimus, in æmulo suo male formatos gestus arguebat, quo culmen eloquentiæ nondum attigisse monstraret : aut Romanorum, ut M. Ciceronis, qui actionem esse quasi corporis quandam eloquentiam affirmat, ut Hortensii qui in gestu elaborando plus operæ, atque studii, quam in perficienda posuit eloquentia. Sentiebant, videlicet, homines acutissimi, ipsam per se facundiam animos hominum invadere non posse nisi eorum aures voci et pronunciationi, oculos gestui, et actioni traderet permulcendos. His instructi præsidiis torpentes excitarunt, remissos inflammarunt, oppresserunt improbos, judices excæcarunt. Sine actione jacuit doctissimorum hominum oratio, quæ eadem in aliis adhibita quas seditiones non extinxit, quæ furiosorum tela de corpore Reip. non revellit, quas urbes non optimis fundavit institutis ? Jam tu mihi negare aude eximiam illam rhetoricæ partem, illam eloquentiæ vim, et animam, arti nostræ acceptam referri debere. Reclamabit statim tuus ille Cicero qui in oratore « vocem tragœdorum gestum pene summorum actorum requiri ». Docebit te literas Quintilianus qui puero quem ad eloquentiam quasi solum præparat, dandum aliquid Comœdo quoque præcipit. « Eatenus qua pronunciandi scientiam futurus orator desiderat. » Audis Aristarche ? Fabius loquitur, et dubitas ? Quintilianus præcipit, et abnuis ? Rhetorum magister imperat, et contradicis ? Is qui studia per viginti annos crudiendis juvenibus impendit : qui annos præter ea duos legendis auctoribus, qui sunt innumerabiles, dedit : qui delectus est ex omni populo Romano, ex orbis universi provinciis cui Domitiani Cæsaris nepotes instituendi committerentur : talis ille vir ac tantus cum rhetorem futurum instruit, jubet a puero scenicis artificibus operam dare : sine illa institutione, et quasi fundamento negat firmum et stabile futurum quicquid superstruetur : Et hic nescio quis de grege novitiorum artem totam delere, exterminare artifices, evertere theatra, histriones ab hominum societate voce deturbare publica, magistratuum edicto conatur, quo, si apud barbaros exularent, essent revocandi. Quid enim, per Deum immort. potest esse pulchrius quam si quis a Theodoro didicerit omnium quas exhibebit personarum voces sic imitari, ut non effictæ, sed nativæ singularum videantur ? quid est admirabilius quam edoceri in omnes se se mutare species, et ab homine uno tam multa, tam diversa fieri actionum genera, ut multos esse possis credere, quod barbarus ille apud lucianum jurabat ? Atque hoc profecto scivit Quintilianus quantum ars oratoria Demostheni, et Ciceroni, quantum isti artificio nostro deberent. Quotus enim quisque vestrum non meminit perdito ac penitus suis rebus desperanti Demostheni occurisse Satyrum Mimum et paucos Euripidis aut Sophoclis versus eo corporis motu et vocis tenore pronunciasse, qui esset convenientissimus : tum vero didicisse Demosthenem in apta pronunciatione, rerum quæ dicerentur pretium esse constitutum. Itaque ut illam assequeretur eadem qua cætera diligentia constanter et assidue Andronici Hypocritæ præcepta audivit, et in ejus disciplina summus Atheniensium orator evasit. M. autem Cicero Æsopo Tragœdo, Roscio Comœdo usus præceptoribus, quam non jam eloquentiæ solum, verum etiam Reip. Rom. partem non excoluit, conservavit, amplificavit ? Alterum igitur Demosthenem pater genuit, alterum Andronicus : neque minus Roscio debet Cicero, quam Roma Ciceroni. Per Ciceronem Æsopus P. Clodium fregit, Catilinam ejecit, Lentulum suffocavit, Antonium compescuit. Loquentem in Cicerone Roscium timuerunt proscriptorum liberi rerum novatum studiosi, tumultuantes in quatuordecim plebeii, Tribuni plebis auctore Cæsare crucem Senatori Romano minitantes. Perorante Cicerone cessit Roscio Catonis gravitas in causa Murenæ, Sex. Clodii furor in domus restitutione, iracundia Cæsaris in Ligarii conservatione. Quam quidem artis utilissimæ ostentationem non ab istis Rhetorum arculis, sed ex ipso veritatis sinu depromptani vobis Roscius ipse persuaderet, Judices, si nobile ingenii monumentum non sui tantum sæculi hominibus, sed etiam nostræ ætatis censoribus exhibere potuisset. Illum enim soimus scriptis libris elegantibus sane et eruditis, artem histrionicam cum eloquentiæ facultate comparasse. Quo in opere quid aliud, per Deum immort. efficere potuit, quam quod nunc agimus, actione quæ tota histrionum est, omnem persuadendi vim contineri, sine ea rabulas frigere, jacere dictionem, mutam esse ipsam, pene dixerim eloquentiam. Quæres autem eam illi mentem injecit ? quam habuit causam operis tam præclari animo concipiendi ? studium Ciceronis. Cicero, inquam, ipse oratorum Deus, eam homini confidentiam dedit, ut histrioniam, quam vos tantopere contemnitis, reginæ omnium, et flexanimæ orationi parem faceret. Nam dum assiduam Roscio dabat operam Tullius, non semel in contentionem uterque venit, utrum ille vario gestu, eoque commodo eandem sententiam, an hic diverso sermone per eam qua pollebat eloquentiæ ubertatem et gloriam repræsentaret. Eximium profecto certamen, Judices, et oculis Pop. Rom. dignum ! quo præstantissima duo ingenia, non se tantum invicem agendo, sed ipsam quoque rerum naturam, cujus in varietate laus est præcipua, provocabant. Quis nostrum votis omnibus in illud eloquentiæ theatrum admitti non cupiisset, in quo dicebat Tullius, agebat Roscius ; et alter in alterum veluti transfusus accipiebat a socio maximum artis suæ lumen et gloriæ incitamentum ? Longe videlicet utilius quam apud Græcos Glycera, cum pictore Pausia certabat, dispares-ne illa flores felicius misceret in coronis, quam hic in tabula peritius deformaret. Et tamen (o pessimos rerum æstimatores oculos !) pervenit ad posteritatem pictura quæ flosculos referebat : sui vero sæculi metas transgredi non potuit liber ad saluberrimas humani generis delicias comparatus.
Habet igitur multa histrionum exercitatio adjumenta ad oratorum institutionem et ad Reip. salutem multa ; quibus si quid in ea mancum et imperfectum est, quod in rebus humanis evenire solet, tegere oportuerat ; non res levissimas in crimen vocare, et diem civitati dicere quod fractum curis animum honestissima nonnunquam voluptate remittat. Nam si latet sub formæ venustate nævus articuli ; et pictores quædam in tabulis de industria negligunt, quo magis id quod præcipue spectari volunt emineat : quid est causæ cur omnia in theatris ad vivum resecentur, et histrionum caput ob male curatam reduviam in discrimen vocetur ? Atque quid sit illud quod tantopere adversariis nostris displicet jamdiu apud me disquiro solus : quod certe ita tenue est, ut aciem meam fugiat, si quid aliud esse dicitur quam hominum præjudicium. Satis enim compertum habeo quantum in recitandis adversum non Sanctorum Patrum testimoniis irraucescere soleant declamatores nostri : quibus, nisi me fallunt libri illi quos apud Pragmaticum depositos video, instructissimi venerunt. Sed ut sanctissimos illos fidei nostræ coryphæos, Religionis buccinatores, virtutis antesignanos summo semper in honore apud me esse volvi (quicquid isti de nostra impietate calumnientur :) sic eorum contra nos voces quanquam multas et graves nunquam mihi pertimescendas esse putavi. Etenim cum illis adhuc sæculis vanissimus idolorum cultus optimam orbis partem occuparet, essentque theatra Veneri, tragœdiæ ipsæ Diis aliis consecratæ in quorum honorem exhibebantur, antistites sapientissimi Christianos ab iis celebrandis abducerent, graviter et vere pronunciabant, ad theatra non posse tum adiri, nisi per externam saltem superstitionis professionem, per cultum mali dæmonis, per fidem Christi ejuratam. Hinc illa dæmonis mulierem in spectaculo arripientis apud Tertullianum excusatio « justissime feci ; in meo eam mueni ». Hinc ejusdem Africani scriptoris argumentum ita colligentis. « Si ex idololatria universam spectaculorum paraturam constare constiterit, indubitate præjudicatum erit etiam ad spectacula pertinere renunciationis nostræ testimonium in lavacro, quæ diabolo, et pompæ, et angelis ejus sunt mancipata, scilicet, per idololatriam. » Atque illud maxime vos animadvertere cupio, Judices, privatam ejus interdicti causam in scenicis spectaculis nullam assignari, sed generaliter spectacula omnia ut circum, ut venationem, ut gladiatorium munus prohiberi. Hoc enim graviter, adjuncta etiam Stoicorum porticu profitetur author, cum negat Christianis quicquam esse « dictu, visu, auditu, cum insania circi, cum impudicitia theatri, cum atrocitate arenæ cum Xysti vanitate ». Ex quo certe fonte prodiit illa Salviani Massiliensis exaggeratio. « In spectaculis quædam apostasia fidei est, et a symbolis ipsius, et cœlestibus sacramentis lethalis prævaricatio. » Quæ dicta ut ab illis auctoribus prodita sunt vobis omnifide quantum memoria suggerit, expono ; ne quid de eorum sensu, aut dissimulare tacendo, aut obscurare mutando censear. Sed hæc quantum a sæculi nostri moribus abhorreant quis non videt, cum religio Christiana toto orbe propagata vanitatem ementitæ divinitatis exclusit ? nullæ jam Diis aræ extruuntur, nulla idolis sacra fiunt, ludi celebrantur animi causa non superstitionis. Cessatilla Cypriani querela. « Quod spectaculum sine idolo, quis ludus sine sacrificie, quod certamen non consecratum mortuo ? » Itaque cum id aut solum, aut potissimum in theatris accusarint Ecclesiæ optimates, luce meridiana clarius apparet ipsos ita suorum temporum censuram exercuisse, ut nostra penitus non attigerint. Jaciant igitur, et immittant in nos telum illud quantumlibet adversarii, non pervenient ad famam et existimationem nostram nisi forte ut suo illos ferro vulneremus. Nam illud ipsum, Græcos mortalium sapientissimos, Romanos omnium gravissimos in humanis ritibus nihil invenisse post sacrificia et hecatombas augustius sanctiusque quo Deos, ut aiebant, immortales colerent, et placarent, quam scenica spectacula : nonne aperte declarat quam exaggeratam de illis opinionem imbibissent ? non enim hic quæritur quam veros Deos colerent, sed quam sancte et syncere quos pro veris habebant, adorarent. Nullum ergo fuisse publicum et solemne sine ludis sacrificium in funeribus clarorum virorum in supplicationibus, in triumphis, in lectisterniis adhibita theatrorum spectacula, in urbibus, in oppidis, inter publica et necessaria ædificia non magis aras quam scenas non prius templa quam theatra fuisse numerata : et hæc a Græcis inventa et exculta, a Romanis avide arrepta, et studiose conservata quis sine admiratione spectaculorum audivit ? quis legit sine approbatione theatrorum ? Nemo jam mihi Athenienses recenseat, apud quos histrioniam fecisse fuit gloriosum : nemo Ciceronem Roscio patrocinatum, theatrum a Pompeio, et Augusto extructum, spectacula regionatim a Cæsare exhibita per omnium linguarum histriones, Publium et Laberium mimos spectante populo universo ab eodem Cæsare equestri donatos annulo, et in quatuordecim sedere jussos : et id genus sexcenta commemoret : sunt enim illa privatorum judicia, quorum levior est auctoritas, quando communi gentium omnium consensione, sine lege, sine imperio, sine edicto, id est, naturæ ipsius voce spectacula scenica recepta, stabilita, confirmata fuisse monstrantur.

Et vos in eandem venire sententiam dubitabitis ? Judices, plus apud vos ponderis habiturum est Agelasti unius interdictum, quam tot Regum et Imperatorum, tot Senatorum et Philosophorum, tot populorum atque nationum conspirans voluntas et consuetudo ? An dum theatrorum saxa loquantur, expectatis ? hominum consentiente auctoritate contenti non estis ? at clamant illa se omnibus sæculis quasi ludum virtutis et scholam modestiæ patuisse : apud se civiles ferias et in integra, innocente, religiosa hilaritate positas, magistrorum suorum artem Reip. convenientem, juventuti necessariam esse : versari in aulis Regum in oculis magistratuum : non minus animo concepturum scelus antiquitate teste, qui theatra everterit, quam Xerxem, qui templa, qui aras, qui delubra Græciæ disturbavit. Habeant sibi et musis suis Catones melancholiam suam, cur civitati universæ voluptatem invident ? cur bonum quo ipsi frui nolunt, omnibus subtrahere molliuntur ? Et hoc vestra voce, Judices, fieri posse sperant bipedum stolidissimi, si nesciunt ; impudentes, si cogitant tribunal hoc vestrum aram esse justitiæ, sacrarium legum, propugnaculum innocentiæ. Vestram æquitatem reis solis scopulum esse ; bonis autem civibus portum, anchoram calumniarum turbinibus et tempestate jactatis. Non petimus ali in Prytaneo, quod non melius de humano genere meritus Socrates, flagitabat : non ambimus magistratus et legationes, quibus infulis histrionum claros Græci rerum omnium æstimatores scientissimi decorarunt. Liceat tantum per vos in aris et focis nostris habitare, in sinu parentum, in complexu amicorum, in consuetudine civium vivere : interim castissimæ voluptatis officinam aperire, et agendo tragœdias efficere ne otiosi cives nihil agere, ut negotiosi aliquando nihil agere videantur. Hoc ordines universi expectant, hoc a vobis cum civibus postulat peregrina juventus, cui hac vestra sententia et ludum dabitis ætati necessarium, et disciplinam olim reipublicæ profuturam.

▲